Kök: Sözcüklerin ek almamış hâline kök denir. Dilimizde kökler üç çeşittir.
Bunlar;
1) İsim kök
2) Fiil kök
3) Ortak Kökler
1. İsim Kökü: Somut ve soyut bütün varlıkları karşılayan köklere isim kök denir. İsim kök durumundaki bir sözcük "-mak / -mek" eklerini almaz.
Örnekler: tuz, gece, vatan, sarı, bebek, göz, su, el, oda, ot, balık, pat, fıs, cız …
2. Fiil (Eylem) Kökü: Varlıkların iş, oluş ve hareketlerini karşılayan köklere fiil (eylem) kök denir. Fiil kök durumundaki sözcükler "-mak / -mek" eklerini alır.
Örnekler: tut- ver- ye- gör- uç- kork- ısır- oku- bak-, koş-, git-, bak-, sus-, aç-…
3. Ortak (İkili) Kökler (Kökteş): Kullanışa göre bazen isim kökü, bazen de fiil kökü olan köklerdir.
Örnekler:
barış, güven, eski, boya, sıva, damla
Bir damla su bile kalmadı.
Ad
Çeşme sabaha kadar damladı.
Eylem
Aramızdaki savaşı dindirmek için barış gerekli.
Ad
Arkadaşıyla barıştı.
Eylem
UYARI:
Ortak kökler arasında bir anlam yakınlığı olduğuna dikkat edilmelidir. Hem ad hem de eylem kökü olup da anlamca ilgisiz olan sözcük (bilgi yelpazesi.net) köklerine sesteş (eşsesli) kökler denir.
Örnek:
Bu kız beni kızdırıyor.
Ad (genç kadın) Eylem (sinirlenmek)
Satırlarıma son verdim. Satırla kolunu kesti.
Ad (düz yazıda dize) Ad (kesici bir alet)
YAPIM EKLERİ (ÖZET ANLATIM)
İsim ve fiillerin kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir.
Burada kök sözünü de açıklamakta fayda var.
Kök:
Yapım eki almamış kelimelere kök denir.
Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır.
Köklerde yapım eki bulunmaz, ancak çekim eki bulunabilir.
Örnek:
"Ağaçlarımız" sözcüğünde "ağaç", sözcüğün, anlamlı ve parçalanamayan en küçük parçasıdır. "lar" çokluk ekidir; yani isim çekim ekidir. "-(ı)-mız" eki iyelik ekidir; yani isim çekim ekidir. Öyleyse bu sözcük yapım eki almamıştır, kök hâlindedir.
Kökler iki türde bulunur:
İsim kökleri ve fiil kökleri.
"Baktı" sözcüğündeki kök "bak-" fiil kökü; "tuzluk" sözcüğünün kökü olan "tuz" isim köküdür. Sözcüğün köküyle, ek aldıktan sonraki şekli arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır.
"Balıkçılık" kelimesinin ek ve köklerine "balık-çı-lık" şeklinde ayrılır. Yoksa "balık" kelimesi bölünüp de köküne "bal" denemez. Çünkü "bal" kelimesi ile "balık" kelimesi arasında anlamca bağlantı yoktur.
Gövde:
Sözcüğün yapım eki aldıktan sonraki durumuna gövde denir.
Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir.
İlk yapım eki köke diğerleri gövdeye eklenir.
Çekim Ekiyle Yapım Ekinin Farkları:
Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamında bir değişiklik yapmaz; yapım ekleri ise anlamı, köke bağlı olmak şartıyla, değiştirir.
Örnek: "Kitabı aradım." cümlesindeki "kitap sözcüğü "sayfalardan oluşan ve okunan nesne" anlamındadır. "-i" hâl ekini alarak "kitabı" şekline geldiğinde de anlamı değişmemektedir.
"Kitapçı aradım." cümlesinde ise "sayfalardan oluşan ve okunan nesne" olan "kitap" sözcüğü "-cı" yapım ekini alarak bu anlamını yitirmiş, "kitap satılan yer" anlamına gelmiştir. Yani "kitap"la bir anlam ilgisi vardır; ama yeni bir sözcük oluşmuştur.
Çekim ekleri bir sözcüğe yapım ekinden sonra eklenir. Yani önce yapım ekleri, sonra çekim ekleri gelir. İstisnaları olsa da bu genel bir kuraldır.
Yapım Ekleri Aşağıdaki Gibi Dörde Ayrılır:
1. İsimden İsim Yapan Ekler
İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir. Ancak bu sözcükler sıfat, zarf gibi görevlerde de kullanılabilir.
Örnek:
"Kira-lık ev vardır.
"Su-lu yemekleri çok sever."
"İş-siz insanlara yardım-cı oluyordu."
"Büyüyünce futbol-cu olacakmış"
"Sınıflara üç-er kişi alalım."
2. İsimden Fiil Yapan Ekler
İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir.
Örnek:
"Bahçedeki çiçekleri su-la-dı."
"Hastamız nihayet düz-el-di."
"Arabanın çamurluğu eğri-l-di."
"Dudağın kan-a-mış."
"Çocuğunu görünce gözleri yaş-ar-dı."
"Kulağına ne fıs-ıl-dadı?"
"Bugün çok gec-ik-tin"
"Sonbaharda yapraklar sar-ar-ır."
3. Fiilden İsim Yapan Ekler
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan isim türeten eklerdir. Bunlar da cümlede sıfat, zarf görevlerinde (bilgi yelpazesi.net) kullanılabilir.
Örnek:
"Otobüs dur-ak-ları yenileniyor."
"Ders çalış-mak için istek gerekir."
"Asırlardır bir yığ-ın dertle uğraşıyoruz."
"Evrenin mayası sev-gi değil midir?"
"Senin alın-gan olduğunu unutmuşum."
"Dalgıçlar bat-an gemiyi arıyor."
"Oku-yucu eserin kalitesini bilir."
"Yaz-ı yaz-mak-ta ustalaşmıştı."
"Artık elektriklerde kes-inti olmayacak."
"Bu dağlar arsında geç-it var mı?"
4. Fiilden Fiil Yapan Ekler
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türeten eklerdir.
Örnek:
"Masadan düşen vazo kır-ıl-dı."
"Kurşun sesiyle ortalık kar-ış-tı."
"İnşaatı iki yılda bit-ir-di."
"Küçük köpek, konuklara sal-dır-dı."
"Bakkaldan kendine gazete al-dır-t-tı."
"Bahçedeki çiçekleri kop-ar-mışlar."
"Savcı bütün dosyaları incele-t-ti."
ÇEKİM EKLERİ (ÖZET OLARAK)
A) İSİM ÇEKİM EKLERİ:
1) Çokluk Eki:
İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler.
Örnek: elmalar,çocuklar ,öğrenciler.
2) Hal Ekleri:
- i,-e,-den,-de ekleridir.
Örnek:
Kitabı ver (belirtme hali)
Yola bak (Yönelme hali)
Evden geliyorum (Çıkma hali)
Sende kaldı (Bulunma hali)
Uyarı: Çekim eki sıfat yaparsa yapım eki olur:
Örnek:
Sıradan insanlarla işim olmaz.(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Bunlar gözde çocuklardır.(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Sudan sebeplerle yanıma gelme (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
3) İyelik ekleri:
Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder.
Örnek: Kitabım, kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları…
Püf Noktası: İyelik eklerini, ismin başına “benim, onun, bizim, sizin, onların” zamirlerini getirerek bulabiliriz.
Örnek:
(Senin) kitabın
(Onun) kitabı
Kitabı eskimiş. (Onun) Kitabı eskimiş. (oldu öyleyse buradaki “-ı” eki iyelik ekidir.)
Kitabı düşürmüş. (Onun) Kitabı düşürmüş. [olmadı öyleyse buradaki “-ı” eki hal ekidir (Belirtme Durumu Eki).]
4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri):
“ın, in, un, ün” biçimindedir. Belirtili isim tamlaması kurar.
Örnek: kapı-n-ın kol-u , müdür-ün oda-sı
5) Eşitlik Eki:
“-ca,-ce” biçimindedir.
Örnek:
Sence bu doğru mu?
Çocukça davranma
6) Ek eylem Ekleri:
İsim soylu sözcükler yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir.
Örnek: iyi-y-im, iyi-sin, iyi-dir, iyi-y-iz, iyi-siniz, iyi-dirler, iyi-y-miş, iyi-y-se
B)FİİL ÇEKİM EKLERİ
1)Zaman ekleri (Bildirme Kipleri):
Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir.
Örnek:
gel-miş (Duyulan geçmiş zaman)
oku-du (görülen geçmiş zaman)
gid-i-yor (şimdiki zaman)
yat-acak (Gelecek geçmiş zaman)
al-ı-r (Geniş geçmiş zaman)
2)Dilek kipleri:
Fiillerde dilek, şart, istek, gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir.
Örnek:
Gider-se-m gelmem (Dilek-şart kipi)
Biraz daha oturayım (istek kipi)
Ders çalışalım (istek eki)
Artık git-meli-y-im (Gereklilik kipi)
Bunları da oku-sun (Emir eki)
Dışarı çıkın (Emir eki)
3)Şahıs Ekleri:
Fiildeki eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir. Fiillerde kip eklerinden (bilgi yelpazesi.net) sonra gelirler.
Örnek: Geliyor-um, çalışmalı-sın, yaptı- okusa-k , üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler
