cokbilgi.com
Ana SayfaDil-Anlatım
Fiilimsiler Nasıl Bulunur?
Fiilimsiler Nasıl Bulunur?
Bir cümledeki fiilimsileri bulmanın kolay yolu, öncelikle çekimli fiilleri, çekim ve yapım eklerini iyi öğrenmekten geçer. Çünkü cümle içerisinde fiilimsi eklerine benzeyen kip ekleri, hâl ekleri vs. kullanıldığında bunların fiilimsi olup olmadıklarını anlamak zor olmaktadır. Ben sizlere cümledeki fiilimsileri kolay yoldan bulmak için birkaç teknik göstermeye çalışacağım. Fakat bilinmelidir ki, çekim ve yapım eklerini doğru kavrayamayan, fiil çekimini bilmeyen kişilerin fiilimsileri de bulması zordur.
Cümle içindeki fiilimsileri kolayca bulabilmek için, aşağıdaki adımlar sırayla cümleye uygulanır. Uyarılara ve eklere dikkat ederek bu işlemler yapılırsa, fiilimsileri türleriyle birlikte bulabilirsiniz.
1) Fiil kök veya gövdelerini buluyoruz.
Fiilimsi ekleri fiil kök veya gövdelerine gelir. İsimler, edatlar, zamirler, bağlaçlar… vs. fiilimsi ekleri almazlar. Bunun için cümlede öncelikle kökü veya gövdesi fiil olan kelimeleri bulmamız gerekir. Bunun da en kolay yolu, kelimeye “-mak/-mek” eklerini getirmektir. Cümlede bunların dışında kalan kelimeleri eleriz; çünkü bunların fiilimsi olma ihtimali yoktur. Bu kelimeler belirlendikten sonra ikinci adıma geçilerek, kelimelerin aldığı ekler üzerinde düşünülür.Örnek: “Uzun geçen gecenin karanlığında sessizliği dinleyerek, acı bir yalnızlığı yaşamanın doruğunu hissetmiştim.”
Yukarıdaki örnek cümlede, fiil kök veya gövdesi olmayan kelimeleri geçiyoruz. Bunları yaparken, kelimelerin köklerinin eş sesli olup olmadıklarına dikkat ediyoruz. Cümlede fiil anlamında kullanılmışsa, bunları alabiliriz. Elimizde sadece “geçen, dinleyerek, yaşamanın, hissetmiştim” kelimeleri kalıyor. Çünkü cümlede fiil kök veya gövdesinden oluşan sadece üç kelime var.
2) Fiilimsi ekleri bulunan fiillerde aranır.
Önceden mutlaka ezberlemiş olduğunuz “fiilimsi eklerini“, bulmuş olduğunuz fiillerde aramanız gerekir. Çünkü fiilimsi eki almayan bir fiilin bizim için hiçbir önemi yoktur. Cümlede belirlemiş olduğumuz fiillere tek tek bakılır, içlerinde isim-fiil, sıfat-fiil veya zarf-fiil eklerini alan, emin olmasak da bu ekleri aldığı düşünülen kelimelerin altı çizilir. Altı çizilen fiillerin gerçekten fiilimsi olup olmadıklarını anlamak için üçüncü adıma geçilir.
Örnek: Birinci adımın sonunda “geçen, dinleyerek, yaşamanın, hissetmiştim” kelimeleri kalmıştı. Şimdi o kelimelerde fiilimsi eki olduğunu düşündüğümüz ekler taranır. İlk kelimede “-en“, ikinci kelimede “-erek“, üçüncü kelimede “-ma” ve dördüncü kelimede “-miş” ekleri dikkatimizi çekiyor. Şimdi bu ekleri üçüncü adımda irdeleyelim.
3) Bulduğunuz kelimeler gerçekten fiilimsi mi?Altını çizdiğimiz kelimelerde fiilimsi eklerine benzeyen ekler gördük ve bunların fiilimsi olmalarından şüphelendik. Şimdi yapmamız gereken, onların aldıkları eklerin gerçekten fiilimsi eki olup olmadıklarını belirlemek. Peki bunu nasıl yapacağız? Fiilimsi ekleri genellikle kelimenin sonunda bulunur. Türüne göre cümlede isim, sıfat ya da zarf görevinde kullanılır. Bunun için mutlaka üzerinde düşünmemiz gereken şey şudur:
Eğer fiilde “sıfat-fiil” eki olduğunu düşünüyorsanız, o eki alan fiilin mutlaka bir ismi nitelemesi gerekir. Çünkü sıfat-fiiller cümlede sıfat göreviyle kullanılır. Aynı şekilde altı çizili fiilde “zarf-fiil” olduğundan şüpheleniyorsanız, o kelimenin mutlaka fiilin özelliğini belirtmesi, onu nitelemesi gerekir. İsim-fiiller ise tek başlarına kullanılır, başka bir kelimeyi nitelemezler. Bunun için “isim-fiil” eki aldığını düşündüğünüz bir kelimenin mutlaka isim olarak kullanılması gerekir.
NOT: Kalıcı isim olmuş “sarma, dondurma, danışma, çakmak” gibi kelimeler fiilimsi olarak kabul edilmez. Yüklemlerde fiilimsi aranmaz denilse bile, bazı isim-fiiller yüklem olarak kullanılabilmektedir. Fakat çekimli fiiller fiilimsi olamaz.
Örnek: Belirlediğimiz “-en, -ma, -erek, -miş” ekleri, gerçekten fiilimsi ekleri mi? Sırayla bakıyoruz. Eklerin bütünlüğüne dikkat ediyoruz; kelimenin kökünde ek aramadığımızı görüyoruz. Yani bulduğumuz ekler, başka eklerin bir parçası veya kelimenin kökünde geçen harfler değil. İlk ek bir sıfat-fiil eki olduğuna göre, bu ek “geçen …” şeklinde bir ismi nitelemelidir. Gerçekten bu eki alan kelime “geçen gecenin” tamlamasıyla bir ismi nitelediğini görüyoruz. O hâlde bu kelime sıfat-fiildir.
İkinci ekimizi alan “dinleyerek” kelimesi cümlede zarf görevinde kullanılmıştır. Zarf-fiil ekini alan bu kelimenin zarf görevinde kullanılması gerektiğinden, bu da bir fiilimsidir. Üçüncü kelimemiz “yaşamanın” kelimesinde bulunan “-ma” eki, bir isim-fiildir. Neden? Çünkü bu kelime bir isim görevinde kullanılmıştır. Son kelimemize bakıyoruz, “hissetmiştim” kelimesi bir çekimli fiildir. Çünkü bu kelime, cümlede yüklem görevinde kullanılmıştır. Bunun için bu kelimenin aldığı “-miş” eki, duyulan geçmiş zaman kip ekidir.
4) Fiilimsilerin türleri belirlenir.
Fiilimsilerin ekleri önceden mutlaka ezberlenmelidir. Bu eklerden birini alan kelimelerin hangi fiilimsi olduğunu belirlemek zor değildir. İsim-fiil eklerinden birini alan bir kelime, cümlede mutlaka “isim” görevinde olmalıdır. Aynı şekilde sıfat-fiiller “sıfat” görevinde, zarf-fiiller de “zarf” görevinde kullanılmalıdır.
Fiilimsi Ekleri
1. İsim-fiil ekleri: Mayışmak
2. Sıfat-fiil ekleri: Anası mezar dikecekmiş
3. Zarf-fiil ekleri: Kenyalı asiye ince ipi araklamadıkça madene giremez.
Fiilimsiler hakkında daha ayrıntılı bilgi almak için “Fiilimsi Nedir?” başlıklı konu anlatımına göz atabilir, her fiilimsi türü için örneklerle ayrı ayrı hazırladığımız sayfaları inceleyebilirsiniz.
