Fonksiyonlarına Göre Şehirler
Kırsal yerleşim birimleri ile şehirlerdeki ekonomik etkinlikler farklı olduğu gibi, şehirler arasında da ekonomik etkinlikler yönünden önemli farklılıklar vardır. Şehirlerdeki başlıca ekonomik etkinlikler sanayi, ticaret, ulaşım vb.dir. Şehirlerin birçoğunda bu etkinliklerin hepsi bir arada görülür. Ancak bazı şehirlerde bu özelliklerden biri ön plandadır. Fonksiyonlarına göre şehirler tarım, ticaret, liman, sanayi, askerî, idari ve turizm şehirleri gibi gruplara ayrılmaktadır.
Tarım şehirleri, verimli tarım alanlarında ya da onların yakınında kurulmuştur. Bu tür şehirlerde; tahıl, sanayi ürünleri, sebze ve meyve üretilir. Ormancılık, hayvancılık ve balıkçılık da tarım şehirlerindeki ekonomik etkinliklerdendir. Tarımda sulama yapılan, gübre kullanılan ve çeşitli tarım makineleriyle üretim yapılan şehirlerin gelişmesi daha hızlı olmaktadır.
Ülkemizdeki küçük şehirlerin büyük bir kısmı ve orta büyüklükteki şehirlerimizden bazıları, tarım şehridir. Bu şehirlerin içinde tarım alanı geniş olanlar, daha hızlı gelişmektedir. Örneğin Bafra ve Çarşamba ovaları Samsun’un, Konya Ovası Konya’nın, Iğdır Ovası Iğdır’ın, Çukurova Adana’nın, Büyük Menderes Ovası Söke’nin gelişmesini sağlamıştır.
Tarım şehirlerindeki nüfusun önemli bir kısmı, geçimini tarımdan sağlar. Bu yerleşim birimlerinde yaşayanların bir kısmı da ticaret, hizmet ve sanayi sektörlerinde çalışarak geçimini sağlar. Tarım şehirlerindeki sanayi kuruluşlarının önemli bir kısmı; makarna, yağ, süt, peynir vb. tarımsal ürünler üretmektedir. Rize, Ordu, Giresun, Ağrı, Hakkâri, Van, Erzincan, Kırşehir, Nevşehir, Niğde, Ceyhan, Kadirli, Dörtyol, Mut, Söke, Tire, Turgutlu ve Salihli tarım şehirlerinin örneklerindendir.
Ticaret, şehirlerdeki önemli ekonomik etkinliklerden biridir. Her şehirde az ya da çok ticaret yapılır; ancak bazı şehirlerde ticaret daha fazla önem taşır. Ticaretin diğer ekonomik etkinliklere göre ön planda olduğu şehirlere ticaret şehri denir.
Ticarette en önemli etmen ulaşımdır. Alınıp satılacak malların kolay taşınması açısından, önemli yolların kavşağında bulunan şehirlerde ticaret daha fazla gelişmektedir.
Şehirlerin ticaret merkezleri, çarşılardır. Buralardaki ticaret, hem şehirde yaşayanlara hem de çevredeki yerleşim birimlerine yöneliktir. Çevredeki kırsal yerleşim birimlerinden getirilen ürünler (meyve, sebze, canlı hayvan ve hayvansal ürünler), şehirlerdeki pazar ve panayır gibi yerlerde satılır. Buna karşılık şehirden giysi, gıda maddeleri, tarım araçları, ilaç vb. şeyler alınır. Bazı şehirler, coğrafi konumları gereği ticari açıdan geniş bir hinterlanda sahiptir. Bu tür şehirlerde ticaret, ekonomik etkinliklerin başında gelir. Örneğin Erzurum, Diyarbakır ve Kayseri büyük ticaret merkezleridir.
Sanayisinin gelişmiş ve ulaşımının elverişli olması, İstanbul’u Türkiye’nin en büyük ticaret merkezi hâline getirmiştir. Geniş bir hinterlanda sahip olan İzmir, Ege’nin; Samsun ise Karadeniz’in en büyük ticaret merkezidir. Adana, Mersin, İzmir, Bursa, İstanbul ve Trabzon’daki serbest bölgeler, bu illerin ticari önemini artırmaktadır.
Liman; gemilerin barındığı, yük alıp boşalttığı yerdir. Doğal olarak ya da dalgakıranlarla korunur. Deniz taşımacılığı açışından önemli bir yere sahip olan limanlar, eski çağlardan beri hızla gelişen yerleşim alanları olmuştur. Bu yerleşim birimlerinin önemli bir kısmı şehir özelliği kazanmıştır. Gelişmesinde limanların etkisinin daha fazla olduğu şehirlere liman şehri denir. Liman şehirlerindeki önemli ekonomik etkinliklerden biri ticarettir. Bu nedenle liman şehirlerinde; bankacılık, sigortacılık ve nakliyecilik önemli iş kollarındandır. İthalat ve ihracat yapılan liman şehirlerinde ise ayrıca gümrükle ilgili kuruluşlar bulunmaktadır.
Deniz yoluyla ulaşım çok ucuza gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle liman şehirlerinin ticari taşımacılıktaki önemi büyüktür. Özellikle deniz taşıtlarının gelişmesi, modern ve geniş kapasiteli yük ve yolcu gemilerinin yapılması, liman şehirlerinin önemini artırmıştır.
Limanların gelişmesi, hinterlandının genişliğine bağlıdır. Ulaşım bakımından elverişli ve geniş bir art bölgeye sahip olan liman şehirleri, daha çok gelişmektedir. Örneğin doğal bir liman özelliği taşıyan Sinop, Samsun Limanı’na göre daha az gelişmiştir. Bunun en önemli nedeni, her iki limanın gerisindeki yer şekilleridir. Sinop Limanı ile iç kesimler arasında yükselen dağlar, ulaşımı güçleştirdiğinden Sinop Limanı gelişmemiştir. Geniş bir art bölgeye sahip olan Samsun, Karadeniz’in en büyük liman şehridir. Trabzon ve Zonguldak da Karadeniz’deki önemli liman şehirleridir.
Türkiye’nin işlek limanlarının başında İstanbul ve İzmit limanları gelmektedir. Bu limanlar, ithalat ve ihracat açısından önemlidir.
Geniş bir hinterlanda sahip olan İzmit, Ege’nin en büyük liman kentidir. Tarım ürünlerinin önemli bir kısmı, bu limandan ihraç edilir.
Akdeniz’deki başlıca liman şehirleri İskenderun, Mersin ve Antalya’dır. İskenderun Limanı’nda ham madde, Mersin Limanı’nda ise ham madde ve yolcu taşımacılığı yapılır.
Ekonomisinde sanayinin ön planda olduğu şehirlere sanayi şehirleri denir. Zonguldak, Karabük, Karadeniz Ereğlisi, Kırıkkale, Batman, Bursa, İzmir, İskenderun, Gaziantep, İzmit ve İstanbul sanayi şehirlerinin başlıcalarıdır. Bu tür şehirlerde çalışan nüfusun önemli bir kısmı sanayi alanında çalışmaktadır.
Şehirlerden bazılarının askerî yönü ön plandadır. Askerî tesislerin ya da ordunun önemli bir kısmının bulunduğu bu tür yerlere askerî şehir denir. Askerî şehirler daha çok Orta Çağ’da büyük bir önem taşımaktaydı. Savunması kolay yerlerde kurulan bu şehirlerin etrafı da surlarla çevriliydi. Askerî şehirler, eski önemini büyük ölçüde yitirmiştir. Ancak bazı kentlerin gelişmesinde askerî birliklerin büyük katkısı olmuştur. Sarıkamış ve Çorlu, bu tür şehirlerin başlıca örnekleridir.
Şehirlerden bazıları idari özelliğiyle tanınmıştır. Bu tür şehirlerin en güzel örneği Ankara’dır. Ankara, başkent olduğu için gelişmiştir. Bu kentimizdeki nüfusun önemli bir kısmı idari işlerde çalışmaktadır. Bakanlıklar, yabancı ülke temsilcilikleri ve genel müdürlükler gibi birçok idari merkez, Ankara’da bulunmaktadır.
Turizm şehirlerinin başlıca özellikleri turistik değeri olan doğal ve tarihî varlıklara sahip olması ve turizm gelirinin yüksek olmasıdır. Bu tür şehirlerin önemli bir kısmı, Akdeniz ve Ege kıyılarındadır. Antalya, Alanya, Marmaris ve Bodrum turizm şehirlerinin başlıcalarıdır.
Gelişmesinde, madenlerin etkili olduğu şehirlere maden şehri denir. Zonguldak, Karabük, Batman ve Soma bu tür şehirlerdendir.
Kültür şehirlerinin özelliği, gelişmesinde eğitim kurumlarının belirgin bir etkisinin bulunmasıdır. Bu tür şehirlerin tipik örneklerinden biri Eskişehir’dir. İstanbul, Ankara ve İzmir gibi şehirler de diğer fonksiyonlarının yanı sıra sahip oldukları üniversitelerden dolayı kültür şehirleri grubunda yer almaktadır.
Bazı şehirlerin gelişmesinde ulaşım koşulları etkili olmuştur. Özellikle ana yolların kavşağında bulunan şehirler hızlı gelişmektedir. Ulaşım şehirleri olarak adlandırılan bu şehirlerin başlıcaları Afyonkarahisar, Ankara, Konya ve Gaziantep’tir.
İyi çalışmalar :)
