Cevap: BOZ AYI SINIFI Mammalia (Memeli)
HAKKINDA (KAYNAK WİKİPEDİ)
Bozayı (Ursus arctos), ayıgiller (Ursidae) familyasından Avrasya'nın kuzeyinin büyük bir kısmında ve Kuzey Amerika'da yaşayan bir ayı türüdür.[2][3] Carnivora takımının karada yaşayan en büyük üyelerinden biridir ve boyut açısından tek rakibi ortalama boyutları kısmen daha büyük olan kutup ayısıdır (Ursus maritimus).[4][5][6][7][8]
Bozayının ana dağılım alanı Rusya'nın bazı bölümleri, Orta Asya, Çin, Kanada, ABD, İskandinavya, özellikle Romanya olmak üzere Karpatlar, Anadolu ve Kafkaslar'dır.[3][9] Bozayı bazı Avrupa ülkelerinde ulusal sembol olarak kabul edilmiştir.[10]
bozayının doğal yaşam alanının daralmış olmasına ve bazı bölgelerde yerel olarak soyunun tükenmesine rağmen 2012 yılı itibarıyla yaklaşık 200.000'lik popülasyonu ile bozayı Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) tarafından asgari endişe altındaki türler arasında listelenmektedir ve bozayı ile birlikte Amerikan kara ayısı IUCN tarafından türü tehdit altında olarak sınıflandırılmayan ayı türleridir.[2][3][11] Ancak Kaliforniya, Kuzey Afrika ve Meksika alt türleri 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın başlarında aşırı avlanma sonucunda soyları tükenmiştir ve Asya'nın güneyinde yaşayan alt türlerin soyları da oldukça yüksek tehdit altındadır.[3][8] Küçük gövdeli alt türlerden biri olan Himalaya bozayısı eski yaşam alanının yalnızca %2'si bir yerde kalmış ve çeşitli vücut parçaları için kontrolsüz kaçak avlanmaya maruz kaldığı için kritik tehlike altındadır.[12] Avrasya bozayı popülasyonunun günümüzde izole edilmiş birkaç popülasyonun biri olarak kabul edilen Apenin bozayısı İtalya'nın ortasında çok kısıtlı bir bölgede yaşayan 30 ila 40 birey bozayıdan ibaret bir popülasyona sahiptir.[10][13]
Köken bilimi
Batılı dillerde kahverengi ayı olarak bilinen Ursus arctos'a, Türkiye'deki bozayı bireyleri biraz daha açık renk olduğu için "toprak rengi" anlamında[14] bozayı denir.
Fiziksel özellikler
Boyutlar
bozayılar günümüzde yaşayan ayılar arasında gövde boyutları açısından en çok farklılık gösteren türdür. Tipik boyutları hangi popülasyondan olduğuna göre farklılık gösterdiği gibi kabul edilmiş alt türlerin çoğu da boyutsal açıdan farklıdır. Bunun nedeni kısmen eşeysel dimorfizmdir; erkek bozayılar ortalama olarak dişilerden %30 daha büyüktür. Bireyler ise mevsimsel olarak farklı ağırlıklara sahip olabilirler; kış uykusundan çıktıktan sonra ilkbahar aylarında en düşük ağırlıklarında olurlarken sonbaharın da sonlarında kış uykusuna hazırlanmak için aşırı beslenme ile birlikte fazladan ağırlıkları artar. Dolayısıyla bir ayının hem ilkbaharda hem de sonbaharda ölçülmesi ile yıllık oratalamaağırlığı bulunabilir.[15][16]
bozayı için normal fiziksel boyutlar 1,4 ila 2,8 m arasında baş-gövde uzunluğu ve 70 ila 153 cm. omuz yüksekliğidir. Tüm ayılarda olduğu gibi kuyrukları kısadır ve 6 ila 22 cm arasında uzunluktadır.[17][18] En küçük bozayılar, yani çorak topraklarda yaşayan dişi bozayılar ilkbahar aylarında hemen hemen yaşayan en küçük ayı türü olan Malaya ayısı (Helarctos malayanus) ile aynı gövde ağırlığına sahip iken kıyısal bölgelerde yaşayan en büyük bozayıların erkekleri yaşayan en büyük ayı türü olan kutup ayısı ile benzer ağırlık ve büyüklüklere ulaşırlar.[6][8][19] İç bölgelerde yaşayan bozayılar ise algılananın aksine genellikle küçük boyutludurlar ve ortalama bir aslan ile aynı boyutlarda olup erkekleri tahmini 180 kg civarında, dişileri ise tahmini 135 kg civarındadır; kıyılarda yaşayan bozayılar ise bu ağırlıkların iki katı civarındadır.[8][20] Dünya üzerinde farklı bölgelerde yaşayan farklı alt türlere ait 19 popülasyon üzerinde yapılan inceleme sonucunda erkek bozayıların ortalama ağırlığı 217 kg. olarak bulunurken farklı 24 popülasyon üzerinde yapılan inceleme sonucu dişi bozayıların ortalama ağırlığı 152 kg. olarak bulunmuştur.[8][21][22][23]
Renkler
bozayıların postları sıklıkla tam olarak kahverengi değildir.[24] Postları uzun ve sık tüylerden oluşur, enselerinde orta uzunlukta görülen yeleleri alt türlere göre farklılık gösterir.[25] Hindistan'da bozayılar üçleri gümüşi kızılımsı tüylere sahip iken Çin'de bozayılar boyun, göğüs ve omuzlarını kaplayan sarımsı-kahverengi ya da beyazımsı gerdanlıkları ile çift renklidirler.[24][26] Çok iyi tanımlanmış alt türler içinde bile kahverenginin çok farklı tonlarına sahip olan bireyler görülebilmektedir. Kuzey Amerika bozayıları neredeyse siyah sayılabilecek koyu kahverengi ile neredeyse beyaz sayılabilecek krem rengi ya da sarımsı kahverengi arasında farklı renklere sahiptir ve bacakları genellikle daha koyu renklidir. Kuzey Amerika bozayılarının sırtındaki tüylerin uçları beyazımsı kahverengi kökleri ise kahverengimsi siyah renktedir. Amerikan kara ayısının tarçın renkli Ursus americanus cinnamomum alt türü dışında günümüzde yaşayan ayılar içinde tipik olarak kahverengi olarak görünen tek ayı türü bozayıdır.[27] Kış aylarında postları özellikle kuzeyde yaşayan alt türlerde çok uzun ve sık tüylerden oluşur ve tüyler omuz başında 11 ila 12 cm. uzunluğa erişir. Kış tüyleri ince olmasına rağmen dokunulduğunda sert olarak hissedilir. Yaz mevsimi postu ise daha kısa ve seyrek tüylerden oluşur, uzunluğu ve tüy yoğunluğu coğrafi dağılıma göre farklılık gösterir.[28]
Pençe ve ayaklar
bozayıların pençeleri çok büyük ve eğridir. Ön pençeleri arka pençelerinden daha uzundur. Pençeler 5 ila 6 cm uzunluğa erişir ve eğri boyunca ölçüldüğünde 7 ila 10 cm'e ulaşırlar.[29] Genellikle uçları açık renkli olmak üzere koyu renkli olan pençeler bazı alt türlerde tamamen açık renklidir.[28] bozayıların pençeleri Amerikan kara ayılarının (Ursus americanus) pençelerinden daha uzun ve daha düzdür.[27] bozayıların pençelerinin ucu küt iken kara ayının pençelerinin ucu sivridir. Pençe yapıları ve aşırı ağırlıkları nedeniyle bozayılar kara ayılar gibi ağaçlara tırmanamaz ancak nadir olarak dişi bozayıların ağaçlara tırmandığı da görülmüştür.[30] Kutup ayısının pençeleri de boz ve kara ayılara göre farklılık gösterir. Muhtemelen buz üzerinde hareket edebilmek ve hareketli avları yakalayabilmek için kutup ayılarının pençeleri daha kısa ama geniş ve daha kıvrık olarak evrimleşmiştir.[31][32] bozayıların ayakları da oldukça geniştir. Erişkin bozayıların arka ayakları tipik olarak 21 ila 36 cm. uzunluğunda iken ön ayakları yaklaşık %40 daha kısadır. Orta boyutlardaki bozayıların dört ayağının da genişliği ortalama 17,5 ila 20 cm.dir. Kıyılarda yaşayan büyük bozayı alt türleri ile Alask bozayılarında arka ayak uzunluğu 40 cm.'ye genişliği de 28,5 cm.'ye ulaşırken çok büyük ALaska bozayılarında arka ayak uzunluğu 46. cm'ye kadar ölçülmüştür.[33][34][35] bozayılar günümüzde yaşayan ayı türleri içinde omuzları üzerinde kamburu olan tek ayı türüdür. Tamamen kas dokusundan oluşan bu kambur besin ararken kullanılan yeri kazma işleminde daha fazla güç alabilmek için evrimleşmiş olabilir.[27][36]
Dağılımı
bozayılar bir zamanlar Asya'nın çoğu bölgesinde, Afrika'da Atlas Dağları'nın bazı kısımlarında ve muhtemelen Avrupa'nın tamamına yakınında ve Kuzey Amerika'da yaşamaktaydı[37] ancak günümüzde bazı bölgelerde soyları tamamen tükenmiş ve diğer bölgelerde de popülasyonları büyük oranda azalmıştır.[2][25] Dünya üzerinde yaşayan yaklaşık 200.000 kadar bozayı kalmıştır.[38] En büyük popülasyon 120.000 kadar bozayı ile Rusya'dadır,[39] daha sonra sırasıyla ABD'de 32.500, Kanada'da 25.000 ve Romanya'da da 5.000'lik popülasyonlar gelir. bozayı günümüzde şu ülkelerde görülmektedir: Afganistan, Arnavutluk, Andorra, Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Bhutan (muhtemelen soyu tükenmiş), Bosna ve Hersek, Bulgaristan, Kanada, Çin, Hırvatistan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Finlandiya, Fransa, Gürcistan, Yunanistan, Hindistan, İran, Irak, İtalya, Japonya, Kazakistan, Kırgızistan, Letonya, Kuzey Makedonya, Moğolistan, Karadağ, Nepal, Kuzey Kore, Norveç, Pakistan, Polonya, Romanya, Rusya, Sırbistan, Slovakya, Slovenya, İspanya, İsveç, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna, ABD ve Özbekistan.[3]
Asya
Anadolu, Kafkaslar, Orta Doğu ve Orta Asya
Dünyanın bu bölgesinde bozayılar kuzeyde Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'dan güneye doğru Türkiye üzerinden Irak'ın en kuzeyi ile İran'ın batısı ve kuzeyine kadar olan yerde öbek öbek bazı alanlarda, Kazakistan'ın kuzeydoğusuna, Özbekistan'ın güneydoğusuna ve Kırgızistan'ın kuzeyinde kadar olan kesimlerde de fasılalarla yaşamaktadır. Bu ülkelerde bulunan bozayı popülasyonları genellikle çok küçük ve parçalıdır. Dolayısıyla genetik izolasyon riskleri çok yüksektir ve geçmişte dağıldıkları yaşam alanlarının çok küçük kısımlarında yaşamaktadırlar.[3][40]
Güney Asya
Nepal'in Himalayalar bölgesinde bozayı Manaslu Koruma Alanı'nda yaşar.[41] Muhtemelen Bhutan'ın kuzeyinde ve Myanmar'ın kuzeynde de yaşamaya devam etmektedir ancak günümüzde bu ülkelerde bulunduğuna dair kanıt yoktur.[42][43]
Doğu Asya
Rusya'nın hemen hemen her yerinde yaşayan bozayı, buradan güneydoğuya doğru gidildikçe Kuzeydoğu Çin'in küçük bir bölgesinde, Çin'in batısında ve Kuzey Kore'nin bazı bölümlerinde bulunur. Daha da batıya gidildiğinde ise dünya üzerindeki dağılımının en güney noktalarına ulaşılır: Pakistan'ın kuzeyinde belirli noktalarda, Afganistan'da, Hindistan'ın kuzey bölgelerinde özellikle Cemmu ve Keşmir'de ve Himaçhal Pradeş'te bulunurlar.[3]
Evrim ve taksonomi
Bozayı bilimsel taksonomisi
Bilim insanları tarafından ayı türlerini ve alt türlerini tanımlamak çok sayıda farklı yöntem kullanılmaktadır ancak bu yöntemlerin hiçbiri tek başına yeterli değildir. Aynı belirli alt tür kümesini listeleyen birkaç bilimsel otorite tarafından bozayı taksonomisi ve alt tür sınıflandırması "zorlu ve çetrefilli" bir iş olarak betimlenmiştir.[44] Günümüzde muhtemelen genetik analizler bozayı alt türleri ve adlandırması için bilimsel olarak en önemli ve etkin yöntemdir. Genellikle genetik analizler tür sınıflandırmasından çok klâd terimini kullanır çünkü tek başına genetik analizler bir biyolojik türü tanımlayamamaktadır. Genetik incelemelerin çoğu ayıların ne kadar yakın akraba olduğunu ya da aralarındaki genetik mesafeyi gösterir. Günümüzde geçerliliği olmayan ve her birinin kendine özgü ismi olan yüzlerce bozayı alt türü bulunmaktadır ve bu durum kafa karıştırıcı olabilmektedir: Hall (1981) 86 farklı ayı alt türünü listelerken 90 kadar farklı alt tür de önerilmiştir.[45][46] Ancak son zamanlarda yapılan DNA analizleri yaşayan tüm bozayıları içine alan beş klâd tanımlarken,[47][48] 2017 yılında yapılan filogenetik bir araştırma bir tanesi kutup ayılarına ait olmak üzere dokuz klâd olduğunu ortaya çıkarmıştır.[49] 2005 yılı itibarıyla ise hâlâ yaşayan ya da yakın geçmişte soyu tükenmiş 15 bozayı alt türü bilimsel çevreler tarafından genel olarak tanınmaktadır.[50][51]
Bütün bozayı alt türlerinin sayısı üzerine olduğu kadar bozayıların kutup ayısı ile olan tam ilişkisi de tartışmalı bir konudur. Kutup ayısı bozayıdan görece yakın zamanda ayrılmış bir türdür. Tam olarak kutup ayısının türleşerek bozayıdan ayrıldığı nokta belli değildir ancak genetik analizler ve fosiller üzerinde yapılan araştırmalar bu ayrım noktasını 400.000 ila 70.000 yıl öncesine koymaktaysa da son zamanlarda yapılan araştırmalar bu noktayı 250.000 ila 130.000 yıl öncesine koymaktadır.[52] Bazı farklı tanımlamalara göre bozayı, kutup ayısı için bir paratür olarak tanımlanabilir.[53][54][55]
Yakın geçmişte insanların neden olduğu popülasyon parçalanması dışında[56], DNA analizleri Kuzey Amerika'da yaşayan bozayı popülasyonunun birbirine bağlı tek bir popülasyon sisteminin parçası olduğunu gösterir ancak muhtemelen son Buzul Çağı'nın sonundan beri izole olmuş olduğu düşünülen Kodiak Takımadası'nda bulunan popülasyonlar ya da alt türler bu genellemenin istisnasıdır.[57][58] Bu veriler U. a. gyas, U. a. horribilis, U. a. sitkensis ve U. a. stikeenensis alt türlerinin belirgin olarak ayrı ve kendi içinde birleşik gruplar oluşturmadığını ve daha doğru bir tanımlamanın ekotip olduğunu gösterir. Örneğin Alaska'nın herhangi bir bölgesinde bulunan bozayılar daha uzaklarda bulunan bozayı popülasyonlarından çok komşu olarak yaşadıkları Kuzey Amerika bozayılarına daha yakın akrabadır.[59] Morfolojik farklılıkların daha çok bozayıların zengin somon kaynaklarına erişimi ile ilgili olduğu görülmektedir. Kuzey Amerika bozayıları daha yüksek rakımlarda ve bitkisel besinlerin diyetlerinin temelini oluşturduğu kıyıdan uzak bölgelerde yaşamaktadır. Alexander Takımadaları'nın ayılarının tarihçesi olağan dışıdır çünkü burada yaşayan bozayılar kutup ayısı DNA'sına sahiptirler. Bunun kökeninin Pleistosen Çağı'nda burada kalan kutup ayısı popülasyonu olduğu sanılmaktadır ancak o zamandan beri takımadaların anakara ile bağlantısı açıldığından ve anakara popülasyonu ile erkeklerin karışmasından bu ayıların genomlarının %98'i bozayı kökeni içermektedir.[60]
bozayı alt türleri aşağıdaki gibi listelenmiştir:[50]
Açıklama:
