Açıklama:
SÖZCÜKTE ANLAM
SÖZCÜĞÜN ANLAM BOYUTLARI
* Sözcükler anlam yönünden türlü özellikler gösterir. Bu özelliklerin bir kısmı sözcüğün anlamsal iç yapısıyla, bir kısmı sözcükler arası ilişkilerde bir kısmı sözcüğün tarihsel evrimleriyle, bir kısmı da anlam boyutuyla ilgilidir.
* Buna göre sözcüğün anlam özelliklerini şu başlıklar altında inceleyebiliriz.
A- ANLAMSAL TÜRLENİŞ:
I – GERÇEK ANLAM: Sözcüğün kendisiyle birlikte düşünülen anlamdır. Sözcük tek başına kullanıldığında akla gelen anlamdır.
ÖRNEK:
Göz, burun, yırtmak, kırmak, ağır koku…
1. Temel (Başat) Anlam: Sözcüğün ilk akla gelen anlamıdır. Konuluş anlamıdır.
ÖRNEK:
* Dolap,
* Ay,
* Taş,
* Kum,
* Ağız,
* Petek…
2. Yan Anlam (Kullanılış anlamı! : Sözcüğün zaman içinde temel anlamına biçimce veya görevce bağlı olarak kazandığı yeni anlamdır.
1. Sözcükte Anlam Bakımından Sözcükler
Kelimelerin anlamlı yapı birimleri olduğunu söylemiştik, şimdi ise kelimelerin sahip oldukları anlamların cümlede kullanıldıkları şekle göre değişebildiğini belirtelim. Yani hem kendi anlamları vardır, hem de cümle içinde başka anlamlar alabilirler.
Örnek verebilmek için “sıcak” kelimesinin geçtiği 2 cümleye bir bakalım:
Bugün hava çok sıcak olduğu için havuza gitmeye karar verdik.
Onunla yeni tanışmamıza rağmen bana çok sıcak davrandı.
Senin de hemen fark ettiğin üzere ilk cümlede sıcak kelimesi ilk anlamıyla, yani sözlük anlamıyla kullanılmışken ikinci cümlede ise “samimi, yakın” anlamıyla kullanılmıştır.
1. a. Gerçek Anlam:
Sözcüğün temel ve sözlük anlamıdır. Bir başka deyişle sözcük sana söylendiğinde aklına gelen ilk anlamı da denebilir. Örneğin:
“Yeni aldığı ayakkabı ayağını yara yapmıştı.”
“Ayşe de babası gibi mavi gözlüdür.”
Bu örneklerde ayak ve göz sözcüklerinin ilk anlamları insan vücudundaki bazı organlardır.
1. c. Mecaz Anlam:
Artık burada kelime gerçek anlamından tamamen uzaklaşıp, bambaşka bir anlama kavuşuyor. Yukarda “sıcak” kelimesiyle verdiğimiz örnek aslında mecaz anlam örneğiydi. Bir örneği de “göz” kelimesiyle verelim:
“Yaşadığı kazadan sonra artık hayata başka gözlerle bakıyordu.”
Burada göz kelimesi gerçek anlamından uzaklaşıp perspektif anlamında kullanılmıştır.
1. d. Terim Anlam:
Kelimelerin bilim,sanat,siyaset vb. alanlardaki anlamlarına terim anlam diyoruz. Mesela bir ev eşyasını tanımlamak için kullanılan “perde” sözcüğü tiyatroda bir oyunun bölümlerini tanımlamak için kullanıldığında terim anlamıyla kullanılmış olur.
1. e. Somut ve Soyut Anlam:
5 duyu organımızla algılayabildiğimiz sözcüklere somut darken 5 duyu organımız ile algılayamadıklarımıza soyut deriz. Çevremizde gördüğümüz şeyler ve işittiğimiz sesler somut şeylerdir: ev, okul vb. Ümit, aşk, korku, öfke gibi duygular 5 duyu organımızla algılayamadığımız için soyuttur.
1. f. Nitel ve Nicel Anlam:
Bir varlığın ölçülebilir bir başka deyişle sayılabilen özelliklerine ait anlamına nicel deriz.
“Ağır bir kitap taşıyordu.”
“İstanbul’un en yüksek binasına çıktı.”
Yukarıdaki örnek cümleleri okuyunca hemen fark edebileceğin gibi yüksek ve ağır kelimeleri nicel anlamlıdır. Peki o zaman nitel anlam nedir? Nitel anlam da tahmin edebileceğin gibi varlığın ölçülemeyeni sayılamayan özelliklerine aittir. Varlığın niteliğini, yani nasıl olduğunu gösterir.
“Son giydiği elbise çok güzeldi.”
“Yeni evinin duvarlarını mor renge boyamaya karar verdi.”
Gördüğün gibi güzel ve yeni sözcükleri nitel anlam taşımaktadır.
Eş Anlamlı Sözcükler:
Bu tip kelimelerin hem yazılışları hem de birbirinden okunuşları farklı olsa da aynı anlamdadırlar. Bu yüzden eş, aynı anlamlı sözcükler adını almışlardır. Bu sözcükler birbirlerinin yerine kullanılabilir, dikkat! Mesela:
Siyah-kara, beyaz-ak, kırmızı-al, yoksul-fakir, kelime-sözcük vb.
Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler
Bu tip sözcüklerin hem yazılışı hem de okunuşu aynı olsa bile aslında farklı anlamdadırlar,. Sadece sesleri aynı olduğu için eş sesli denmiştir. Mesela:
“Denizde yüzmeyi havuzda yüzmekten daha çok severim.”
“Aldığı ayakkabı ve çanta yüz lira tutmuştu.”
“Sabahları ilk iş elini ve yüzünü yıkardı.”
Üç cümlede de yüz kelimesini kullandık ama hepsi başka anlamda. İlk cümlede yüzmek eyleminden söz ederken, ikinci cümlede sayı olan yüz ve üçüncü cümlede ise insan vücudunun bir parçası olan yüz kullanılmıştır.
Zıt Anlamlı Sözcükler:
Birbirinin tersi anlama sahip kelimelerdir, birbirlerine zıt giderler diyebilirsin. Mesela:
iyi- kötü, uzun-ince, soğuk-sıcak, ileri-geri, güzel-çirkin, erken-geç sözcük grupları zıt anlamlıdır.
Hemen bir not düşelim bir şeyin olumsuzu onun zıt anlamlısı değildir!
İnmek sözcüğünün zıttı inememek kelimesi değil, çıkmak kelimesidir!
Yakın Anlamlı Sözcükler:
Yakın anlamlı sözcükler ilk başta kafanı karıştırabilir ama biraz düşününce hemen anlayacağını düşünüyoruz. Yakın anlamlı sözcükler tıpkı eş anlamlı sözcükler gibi gözükürler yani yazılışları farklıdır. Eş anlamlı sözcüklerin anlamı bire birken yakın anlamlı sözcüklerin anlamlarında birbirinden farklılık vardır.
Yani her zaman birbirlerinin yerine kullanılamazlar!
Örneğin çiğnemek ve basmak eş anlamlı gözükse bile her zaman birbiri yerine kullanılamadıkları için yakın anlamlıdır deriz: yemeği çiğnemek derken yemeğe basmak diyemememiz gibi.
Genel ve Özel Anlam:
Anlamları kapsamlı olan kelimelere genel derken anlamı dar olanlara özel deriz. Örneğin sıralanmış kelimeleri birlikte inceleyelim:
Alem-canlı-hayvan-memeli-insan
Alem kelimesi diğer sözcüklere göre genel anlamlıyken, insan kelimesi ise bu gruptaki en özel anlamlı olandır.
Ad Aktarması:
Son konu başlığımız ad aktarması. Bu da tıpkı yakın anlamlı sözcükler gibi ilk başta anlaşılması zor olabilir ama örneklerle birlikte hemen anlayacağına inanıyoruz. Ad aktarması bir sözcüğün başka sözcük yerine benzetme amacı olmadan doğrudan kullanılmasıdır. Mesela:
“Beni evden yemeğe bekliyorlar.” cümlesinde ev sözcüğü benzetme olmaksızın doğrudan aile sözcüğü yerine kullanılmıştır.
“Milyonlar tek yürek bu anı bekliyordu.” cümlesinde milyonlar sözcüğü yine benzetme amacı olmadan halk sözcüğü yerine kullanılmıştır.
Söz Öbekleri
3. a. Yansıma Sözcükler:
Doğadaki cansız varlıkların, hayvanların, makinelerin çıkardığı seslerin taklit edilmesiyle oluşur. Örneğin:
“Yerdeki dalın üstüne basınca bir çatırdama duydu” cümlesinde ‘çatırdama’ kelimesi yansıma kelimedir.
3. b. Deyimler:
En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşmuş, kalıplaşmış ifadelerdir. Örneklere bakacak olursak:
“Etekleri zil çalmak”, “sırtı yere gelmemek”, “göze girmek” gibi söz öbekleri deyimdir
Atasözleri:
Bir deneyim sonucu oluşmuş, söyleyeni bilinmeyen sözlerdir. Kalıplaşmışlardır ve içlerindeki kelimelerin hiçbiri değiştirilemez. Mesela:
“Bugünün işini yarına bırakma.”
“Meyve veren ağaç taşlanır.”
3. d. Özdeyişler:
Bir düşünceyi kısa ve özlü şekilde anlatan sözlere denir. Atasözlerinden farklı olarak söyleyeni genellikle bellidir. Şimdi birkaç tane dikkate alınası özdeyiş örneği inceleyelim:
“Boş bir çuvalın ayakta durması zordur.” (Benjamin Franklin)
“Yurtta sulh, cihanda sulh.” (Mustafa Kemal Atatürk)
“Sevginin olduğu yerde hayat vardır.” (Mahatma Gandhi)
“Yapılana kadar her şey imkansız görünür.” (Nelson Mandela)
Güzel Adlandırma:
Günlük yaşamda söylenmesi kaba bulunan veya uygun bulunmayan bazı sözlerin yerine daha güzel ve uygun sözler söylenmesidir. Örneğin:
“Ölmek” kelimesi yerine “vefat etmek” veya “hayata gözlerini yummak” gibi sözler söylenmesi güzel adlandırmadır.
3. f. İkilemeler:
Anlatımı güçlendirmek için aynı kelimenin, zıt anlamlı kelimelerin, benzer kelimelerin veya anlamsız iki kelimenin tekrar edildiği sözcük gruplarıdır:
“Usul usul”, “ileri geri”, “eski püskü”, “ıvır zıvır” örnekleri dört farklı türde ikileme örneğidir.
Dolaylama:
Tek kelimeyle ifade edilebilen bir kavramı birden fazla kelimeyle ifade etmeye denir. Mesela:
Kaleci yerine “file bekçisi” demek, turizm yerine “bacasız sanayi” demek, sinema yerine “beyaz perde” demek dolaylama örnekleridir.
İYİ DERSLER :)
