Cevap:
A. TEMEL ÖGELER
1. YÜKLEM
Cümlede oluş, iş ve hareket bildiren sözcük ya da sözcük grubudur.
Cümlede ilk bulunan ögedir ancak yüklemi bulduran herhangi bir soru yoktur.
Diğer ögeleri bulabilmek için tüm sorular yükleme sorulur.
Fiiller, kip ve kişi eki alarak yüklem olabilir.
Örnekler
Mehmet çok hızlı koşuyorsun. → "Koş-" fiili, “-yor” kip ekini ve “-sun” kişi ekini alarak yüklem olmuş.
İsimler veya isim soylu sözcükler ek-fiil alarak yüklem olabilir.
Örnekler
Uzunca bir yolculuktan sonra köydeydik. → Köy sözcüğü, ek fiilin görülen geçmiş zaman eki olan “-di”yi alarak yüklem olmuş.
Cümlede birden fazla yüklem bulunabilir.
Örnekler
Çok yoruldum, yatıp biraz dinleneceğim.
Yüklem, genelde cümlenin sonundadır ancak başında veya ortasında da olabilir.
Örnekler
Derya’yı dün sabah okulda görmüştüm.
Dün sabah okulda görmüştüm Derya’yı.
Görmüştüm Derya’yı dün sabah okulda.
Tek bir sözcük yüklem olabileceği gibi bir sözcük grubu da yüklem olabilir.
Örnekler
Arabası yarı yolda bozuldu.
Arabayı ağacın gölgesine park etti.
Tamamı yüklem olan cümleler de olabilir.
Örnekler
Tüm sözcük türleri yüklem olabilir.
Yeşilin bin bir tonuyla bezeli bir ormandaydık.
Yüklem
Sınıfın en uzun boylu öğrencisiydi.
Yüklem
Örnekler
Anahtarı düşürdüğü yer buraydı. → Zamir
Tek görevi dosyaları düzenlemekti. → Fiilimsi
Çöp kovaları binanın arkasındaydı. → İsim tamlaması
Ömer, çalışkan bir çocuktur. → Sıfat tamlaması
Yardımlarınız için teşekkür ederim. → Birleşik fiil
Bu hediyeler, benim içinmiş. → Edat grubu
Başım yine dara düştü. → Deyim
2. ÖZNE
Bir cümlede bildirilen işi yapan, yüklemin bildirdiği durumu üzerine alan kişi veya varlıktır.
Cümlede yüklemden sonraki en önemli ögedir. Bu yüzden, yüklemden hemen sonra özne bulunur.
Özneyi bulabilmek için yükleme “Kim?” ve “Ne?” soruları sorulur. Ancak bu soruları “-en kim?”,
“-en ne?”; “olan kim?”, “olan ne?” kalıplarıyla sormak en doğrusudur.
Böylelikle olası bir özne/nesne karışıklığının önüne geçilmiş olur.
Örnekler
Deniz,
Ö yeni bir kitap aldı.
Y
Alan kim? -Deniz
Şiddetli rüzgâr,
Ö ağacın dallarını kırmış.
Y
Kıran ne? -Şiddetli rüzgâr
Ömer,
Ö ailenin tek çocuğudur.
Y
Ailenin tek çocuğu olan kim? -Ömer
Babaannesinin evi
Ö üst sokaktaydı.
Y
Üst sokakta olan ne? -Babaannesinin evi
Gerçek ve sözde özne olmak üzere iki özne türü vardır:
1. Gerçek Özne :
Açık ve gizli özne olmak üzere iki çeşittir.
Açık Özne: Cümlede açıkça yazılı olan öznedir.
Örnekler
Neslihan Hanım,
Açık Özne gazetesini sabahları okur.
Y
Okuyan kim? -Neslihan Hanım
Gizli Özne: Cümlede açıkça yazılı olamayan öznedir.
Örnekler
(O)
GÖ Gazetesini sabahları okur.
Y
Uyarı
Gizli özne, öge sıralanışında ve sayısında dikkate alınmaz.
(Biz) GÖ Geçen gün ZT Melih’le ZT markette YT karşılaştık. Y
Öge sayısı: 4
Öge sıralanışı: ZT – ZT – YT – Y
2. Sözde Özne :
Eylemin, kimin tarafından yapıldığı belli olmayan cümlelerde yapılan işten etkilenen ögedir. Bir cümlede sözde özne olabilmesi için yüklemde mutlaka “-l” ve “-n” seslerinden birinin bulunması gerekir.
Örnekler
Davetiyeler,
SÖ ilgililere yollandı
Y
yollanan ne? -Davetiyeler. Yollama işini yapan kim? -Belli değil.
Olay,
SÖ titizlikle araştırıldı.
Y
Araştırılan ne? -Olay. Araştırma işini yapan kim? -Belli değil.
Uyarı
“… tarafından” ya da “…-ca” kalıpları cümledeki öznenin türünü değiştirmez.
Suçlular,
SÖ polis tarafından tutuklandı
Y
Halk,
SÖ yetkililerce bilgilendirildi
Y
Bazı cümlelerde özne kullanılmayabilir.
Sabah,
ZT erken
ZT kalkılacak
Y
B. YARDIMCI ÖGELER
1. NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)
Cümlede, öznenin yaptığı işten etkilenen varlıktır.
Nesne, iki çeşittir:
a. Belirtili Nesne:
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Neyi?”, “Kimi?”, “Nereyi?” sorularının cevabı belirtili nesneyi verir. Belirtili nesne olan sözcük ya da sözcük grubu belirtme hâl ekini (-i hâl ekini) alır.
Örnekler
Babam
Ö ağaçları
B.li N suluyor.
Y
Babam neyi suluyor? -Ağaçları
Zeynep
Ö ablasını
B.li N taklit ediyor.
Y
Zeynep kimi taklit ediyor? -Ablasını
Ağaçlar
Ö bahçeyi
B.li N süslüyor.
Y
Ağaçlar nereyi süslüyor? -Bahçeyi
b. Belirtisiz Nesne:
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Ne?” sorusunun cevabı belirtisiz nesneyi verir.
Örnekler
Kardeşim,
Ö benden
YT bir bardak süt
B.siz N istedi.
Y
Kardeşim ne istedi? -Bir bardak süt
Ayla
Ö “Bu konuyu çok iyi anladım.”
B.siz N dedi.
Y
Ayla ne dedi? – Bu konuyu çok iyi anladım.
2. YER TAMLAYICISI (DOLAYLI TÜMLEÇ)
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Kime?”, “Kimde?”, “Kimden?”; “Neye?”, “Neyde?”, “Neyden?”; “Nere(y)e?”, “Nerede?”, “Nereden?” sorularının cevabı yer tamlayıcısını verir.
Yer tamlayıcısı olan sözcük ya da sözcük grubunda mutlaka “-e, -de, -den” hâl eklerinden biri bulunur.
Örnekler
Eve ulaştığınızda bana haber verin. → Kime haber verin? -Bana
Bir dönem köyde yaşadım. → Nerede yaşadım? -Köyde
Yoğurt, sütten yapılır. → Yoğurt neyden yapılır? -Sütten
Uyarı
“-e, -de, -den” hâl eklerini alan her sözcük yer tamlayıcısı değildir.
Öfkeden
ZT deliye dönmüştü.
Y
“Öfkeden” sözcüğü, sebep bildiriyor; bu nedenle yer tamlayıcısı değildir.
3. ZARF TAMLAYICISI (ZARF TÜMLECİ)
Özneyi kullanarak yükleme sorulan “Ne zaman?”, “Nasıl?”, “Niçin?”, “Niye?”, “Neden?”, “Ne kadar?”, “Ne şekilde?”, “Ne ile?”, “Kim ile?”, “Nereye?” sorularının cevabı zarf tamlayıcısını verir.
Örnekler
Canım sıkıldığında
ZT buraya
YT gelirim.
Y
Ne zaman gelirim? -Canım sıkıldığında
Meraklanma diye
ZT senden
YT gizledik.
Y
Niye gizledik? -Meraklanma diye
Beni almak için
ZT arabayla
ZT gelmiş.
Y
Niçin gelmiş? -Beni almak için / Nasıl gelmiş? -Arabayla
Uyarı
“Nereye?” sorusuna cevap olan aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri, öte, beri gibi yer-yön bildiren sözcükler ek almadıklarında zarf tamlayıcısı; “-e, -de, -den” eklerinden birini aldıklarında yer tamlayıcısı olurlar.
Sude Hanım,
Ö az önce
ZT aşağı
ZT indi.
Y
Sude Hanım nereye indi? -Aşağı
Sude Hanım,
Ö az önce
ZT aşağıya
ZT indi.
Y
Sude Hanım nereye indi? -Aşağıya
ÖGELERİN SORU TABLOSU
ÖGE ADI YÜKLEME YÖNELTİLECEK SORULAR AÇIKLAMA
ÖZNE
Fiil cümlelerinde,
(yüklem)+en kim? (yüklem)+en ne?
Mutlaka yalın hâlde bulunur. “Neyin?”, “Kimin?” diye bir öge buldurma sorusu yoktur. Eğer bu soruları sormak zorunda kalıyorsanız hata yapmışsınızdır.
İsim cümlelerinde (yüklem)+olan kim? (yüklem)+olan ne?
BELİRTİSİZ NESNE
(DÜZ TÜMLEÇ)
Ne? Mutlaka yalın hâlde bulunur.
BELİRTİLİ NESNE
(DÜZ TÜMLEÇ)
Neyi?, Kimi?, Nereyi? Mutlaka ismin -i hâlinde bulunur.
YER TAMLAYICISI
(DOLAYLI TÜMLEÇ)
Kime?, Kimde?, Kimden? Neye?, Neyde?, Neyden? Nere(y)e?, Nerede?, Nereden? Mutlaka ismin -e, -de, -den hâlinde bulunur.
ZARF TAMLAYICISI (ZARF TÜMLECİ) Ne zaman?, Nasıl?, Niçin?, Niye?, Neden?, Ne kadar?, Ne şekilde? Ne ile?, Kim ile?, Nereye? “Nereye?” sorusunun cevabı yalın hâlde ise zarf tümleci olur.
ÖGELER BULUNURKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?
Önce yüklem, sonra özne bulunur. Diğer ögeler, özne aracılığıyla yüklem sorulan sorularla bulunur.
Örnekler
Hasan, dün bisikletini okulda vermiş.
Vermiş → Yüklem
Veren kim? → Hasan (Özne)
Hasan neyi vermiş? → Bisikletini (Belirtili Nesne)
Hasan bisikletini ne zaman vermiş? → Dün (Zarf Tamlayıcısı)
Hasan dün bisikletini nerede vermiş? → Okulda (Yer Tamlayıcısı)
Herhangi bir öge, bir tek sözcükten oluşabileceği gibi sözcük gruplarından da oluşabilir.
Örnekler
Murat,
Ö arkadaşından
YT kitap
N almış.
Y
Arda”nın telefonu
Ö Ahmetlerin evinde
YT kalmış.
Y
Hayatı en zor zamanlarda bile yaşanır kılan
Özne sevdiklerimizin içimizi ısıtan varlığıydı.
Yüklem
Deyimler, ikilemeler, edat grupları, fiilimsi grupları, yardımcı fiileler oluşan birleşik fiiller, isim ve sıfat tamlamaları tek bir ögedir, parçalanmaz.
Örnekler
Buraya her gelişimde içim açılıyor. → Deyim
Konuşa konuşa akşam ettiler. → İkileme
Söylediklerinin hiçbiri doğru değildi. → Edat grubu
Hasta olduğu için gelemedi. → Fiilimsi grubu
Teklifimi kabul ettiler. → Birleşik fiil
Hava değişimden etkilendik sanırım. → İsim tamlaması
Yavru köpeği sahiplendik. → Sıfat tamlaması
Uyarı
Bazen deyimler ve tamlamalar iç içe girebilir. Bu gibi durumlarda öge bir bütün olarak alınır.
“Melda’nın ağzı kulaklarına varıyordu.” cümlesini ögelerine ayırmak istediğimizde “ağzı” sözcüğü hem tamlama içinde hem de deyim içindedir.
Melda’nın ağzı → İsim tamlaması
Ağzı kulaklarına varıyordu → Deyim
Melda’nın ağzı kulaklarına varıyordu.
Yüklem
Deyim ve tamlamayı ayıramadığımız için cümlenin tamamı yüklemdir.
Cümlede her öge çeşidinden birden fazla olabilir.
Örnekler
Ayşe,
Ö olanları duyunca
ZT sinirlendi;
Y arkadaşı
Ö onu
B’li N hemen
ZT sakinleştirdi.
Y
Soru cümlelerinde ögeyi bulmak için cümleye cevap verilmesi karışıklığı önler.
Örnekler
Kapıdaki kimmiş? → Kapıdaki Kağan’mış. (Yüklem)
Ders ne zaman bitecek? → Ders saat üçte bitecek.(Zarf Tümleci)
Mehmet kimi aradı? → Mehmet Ali’yi aradı.(Belirtili Nesne)
Ara sözler ögenin açıklayıcısı durumunda olabilir.
Örnekler
Annem,
Özne o fedakâr kadın,
Öznenin Açıklayıcısı
canımın içidir.
Yüklem
Cümle dışı unsurlar, yükleme sorulan hiçbir soruya cevap vermeyen yapılardır. Ara cümleler, seslenmeler, ünlemler, onay bildiren sözcükler ve bazen bağlaçlar cümle dışı unsur olarak değerlendirilir.
Örnekler
Çalışınca, emin ol, başaramayacağın hiçbir şey yoktur. → Ara cümle
Hey, sesimi duyan var mı? → Seslenme
Tüh, yine geciktim. → Ünlem
Peki, ben de sizinle gelirim. → Onay
Baktı ve geçti. → Bağlaç
Uyarı
Bağlaçlar her zaman cümle dışı unsur olmayabilir.Arda ve Melih, birazdan gelecek. → “ve” bağlacı bu cümlede öznenin içinde yer almıştır.
Gelecek olan kim? -Arda ve Melih (Özne)
Alıntı cümleler, ayrı ayrı ögelerine ayrılmaz. Genellikle bulundukları cümlenin nesnesi durumundadırlar.
Örnekler
Bekir amca
Ö “Onun ipiyle kuyuya inilmez.”
Belirtisiz nesne derdi.
Y
Uyarı
“Kimin?”, “Neyin?” diye bir öge buldurma sorusu yoktur. Eğer bu soruları sormak zorunda kalmışsanız bir tamlamayı bölmüşsünüz demektir.
Ezgi’nin
Ö yarışma heyecanı
B.li N sesinden
YT anlaşılıyordu.
Y
Kimin heyecanı anlaşılıyordu? -Ezgi’nin
YANLIŞ
Ezgi’nin yarışma heyecanı
Ö sesinden
YT anlaşılıyordu.
Y
Anlaşılan ne? -Ezgi’nin yarışma heyecanı
DOĞRU
Açıklama:
UMARİM İŞİNE YARAR
