MİTOZ:
Bölünme Nedenleri:
➤Hücre büyüdükçe hacmi yüzüne göre daha fazla büyür.Yani Yüzey (h. zarı)/Hacim oranı azalır.Buna bağlı olarak sitoplazmanın hücreye sığmaması çekirdeğin hücreyi yönetmekte zorlanması hücre zarının madde alışverişinde yetersiz kalması gibi sorunlar ortaya çıkar. Ayrıca çevresel etmenlerde hormonlar (büyüme hormonu) DNA'nın eşlenip bölünmenin başlamasına neden olur.
Mitoz Bölünme Genel Özellikleri:
•Kalıtsal özellikleri birbiriyle tamamen aynı olan 2 yavru hücre oluşur.
•Oluşan hücrelerin organel çeşidi ve DNA'ları eşittir.
•Organel sayıları ve sitoplazma miktarları farklı olabilir.
•2n,3n kromozomlu hücreler mitoz bölünme geçirir.
•Tek hücrelerde üremeyi sağlar.
•Çok hücrelilerde büyümeyi gelişmeyi sağlar. •Kalıtsal devamlılık söz konusudur.
•Mitoz geçiren bir hücre belirli olgunluğa eriştikten sonra tekrar mitoz geçirebilir.
Hücre Döngüsü:
➤Hücrelerin yaşam devri döngü olarak gerçekleşir.Yeni bölünmüş hücrenin tekrar bölünene kadar geçirmiş olduğu evreye denir. Hücre döngüsüz süresi canlı türüne,hücre yapısına ve doku çeşidine göre farklılık gösterir. Örnek:Bakteriler 20 dakikada bir,epital hücreler 21-24 günde bir bölünür.Hücre döngüsü 2 evreden oluşur.
Hücre Döngüsü Sırası:
a)İnterfaz
b)Karyokinez
c)Sitokinez
İnterfaz:İnterfaz evresi G1,S ve G2 evresini kapsayan hem mitoz hem mayoz bölünmede görülen hazırlık evresidir.
İnterfaz Süresince;
•Organel sayısı artar.
•Protein sentezi,ATP üretimi,RNA sentezi gibi metabolik olaylar hızlanır.
•Hücrenin hacminin en fazla olduğu evredir.
•DNA molekülü kendini eşler.(S evresi)
•Bölünme için gerekli enzimler sentezlenir. •Hayvan hücrelerinde sentrozom eşleşmesi bu evrede görülür.(G2)
NOT:S evresinde eşlenmiş olan kromozomlar tek tek görünmez çünkü henüz yoğunlaşmamıştır. NOT:Embriyo hücrelerinde interfaz kısa sürer.G1 ve G2 evreleri gerçekleşmeden DNA eşlenir. Hücreler kısa sürede bölünür.
NOT:Kalp kası G2 evresinde kalır.Mitoza devam etmez.
NOT:Sinir hücreleri gibi bölünme yeteneğini kaybetmiş hücreler G1 evresinden çıkarak hücre döngüsüne G0 olarak adlandırılan durgun evreye girerler.
NOT:Bölünme yeteneğini kaybeden hücreler:Eşey hücreleri,sinir hücreleri,olgunlaşmış alyuvar,retina hücreleri,çizgili kas hücreleri.
NOT:Bakterilerde mitoz bölünme yoktur.2'ye bölünme vardır.
A)Karyokinez:Hücre döngüsünün bölünme evresidir.İnterfaza göre daha kısa sürer.Mitoz bölünme 4 evrede gerçekleşir.
1)Profaz:
•Mitozun ilk evresidir.
•İnterfaz aşamasında eşlenmiş olan DNA kromatik iplikleri oluşturur.Kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kardeş kromatitli kromozomları oluşturur.
•Çekirdekçik kaybolur,çekirdek zarı erimeye başlar.
•Varsa sentrozomlar hücrenin kutuplarına doğru çekilir ve iğ iplikleri oluşur.
•Oluşan iğ ipliklerinin bir kısmı kromozomların sentromer bölgesindeki kinetokorlara bağlıdır.
•Profazın sonuna doğru kromatin ipliklerin kromozoma dönüşümü tamamlanır ve kromozomların tamamı iğ ipliklerine bağlandığında profaz biter.
2)Metafaz:
•Kromozomların en yoğun olduğu ve ışık mikroskobu ile en kolay gözlenebileceği evredir.Bu yüzden hücredeki kromozom anormallikleri karyotip analizi ile bu evrede tespit edilebilir.
•Kromozomlar kinetokorları ile iğ ipliklerine tutunur,kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde yan yana dizilir.
3)Anafaz:
•Sentrioller ipliklerinin boylarını kısaltır.
•Kardeş kromatitler sentromer noktalarından birbirinden ayrılır.
•Artık her biri bir kromozomdur.
•Bu yüzden kromozom sayısı hücrede 2 katına çıkar.
•Kromozomlara bağlı olmayan iğ iplikleri hücrenin uzamasını sağlar.
4)Telafaz:
•Profazdaki olayların tersi gerçekleşir.
•Kutuplara çekilen kromozomlar tekrar kromatin iplik haline döner.
•Çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşmaya başlar.
•İğ iplikleri kaybolur.
•Genellikle telefazın sonuna doğru bitki hücrelerinde orta lamel oluşumu,hayvan hücrelerinde sitoplazma boğumlanması başlar.
B)Sitokinez:
•Çekirdek bölünmesinin (karyokinez) ardından meydana gelen sitoplazma bölünmesidir. •Hayvan hücrelerinde mikrofomentler aracılığıyla boğumlanarak,bitki hücrelerinde ise golgiden ayrılan kesecikler hücrenin ortasından dışa doğru ara lamel oluşturur.
•Hücreler birbirinden ayrılarak bölünme tamamlanır.
Hücre Döngüsünün Kontrolü:
➤Hücre döngüsü iç ve dış sinyallere göre denetlenir.
➤Döngünün görevli olan siklin bağımlı kinoz molekülüdür.
➤"DUR" ve "DEVAM ET" sinyallerini kontrol ederler.
G1 Kontrol Noktası:Ortamdaki besin miktarı,DNA hasarı,hücre büyüklüğü kontrol edilir.Sorun yoksa "devam et" sinyali verilir.
G2 Kontrol Noktası:S evresinde kendini eşlemiş olan DNA kontrol edilir ve hasar varsa "dur" sinyali verilir.
M Kontrol Noktası:Kromozomların iğ ipliklerine bağlanması kontrol edilir.Tümü iğ ipliklerine tutunduğu zaman "dur" sinyali ortadan kalkar ve bölünme devam eder.
EŞEYSİZ ÜREME:
➤Canlıların nesillerini devam ettirebilmek amacıyla tek bir atadan döllenme olmadan kendi başına yavru meydana getirmesine denir.
Özellikleri:
•Temelinde mitoz bölünme vardır.
•İstisnai durumlar hariç kalıtsal çeşitlilik görülmez.Bu durum avantajdır.
•Kalıtsal özellik korunur.(mutasyon hariç)
•Kısa sürede gerçekleşir.Bu yüzden birey sayısı hızlı artar.(avantaj)
•Kalıtsal çeşitlilik olmadığı için adaptasyon güçleşir.(dezavantaj)
•Prokaryotlardan,ökaryotlardan,mantarlardan,bütün çiçeksiz bitkilerde,çiçekli bitkilerin çoğunda,süngerler ve bazı hayvan türlerinde görülür.
Çeşitleri:
➤Bölünerek Çoğalma
➤Tomurcuklanma
➤Sporla Üreme
➤Rejenerasyon
➤Partonogenez
➤Bitkilerde Vejetatif Üreme
1)Bölünerek Üreme:
•En yaygın eşeysiz üreme şeklidir.
•Prokaryot ve ökaryotik tek hücrelilerde görülür.
•Prokaryotlarda 2'ye bölünme,ökaryotik hücrelilerde mitoz bölünme ile gerçekleşir.
•Öglena boyuna,paramesyum enine,amip her yönden bölünebilir.
2)Tomurcuklanma:
•Canlı üzerinde mitozla oluşan bir çıkıntının gelişerek ana canlıya benzer bir birey oluşturmasıdır.
•Oluşan tomurcuklar ya ana canlının üstünde kalır,koloni oluşturur ya da ana canlıdan ayrılarak bağımsız yaşar.
•Maya mantarında,hidrada,denizanasında ve mercanlarda görülür.
3)Sporla Üreme:
•Elverişsiz ortamlarda yaşamaya dayanıklı sağlam yapılı kalın bir örtüyle kaplı özelleşmiş hücrelerdir.
•"n" kromozomludur ve döllenme yeteneği yoktur.
•Uygun koşullarda mitoz ile haploit bireyler oluşturabilir.
NOT:Sporlar genellikle mitoz bölünme ile oluşur.Ancak eğrelti otu,kara yosunu gibi çiçeksiz bitkilerde sporlar spor kesesi içinde mayoz ile oluşur.Bu nedenle spor hücrelerinde kalıtsal çeşitlilik görülür.
NOT:Sporla üreyen birçok canlının yaşam döngüsünde eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirine takip ettiği metagenez(döl alması) gözlenir.
4)Rejenerasyon:
•Yenilenme demektir.
•Birçok canlı zarar gören ya da kopan vücut parçalarını yenileme özelliğine sahiptir.
•Canlıların gelişmişlik düzey ile rejenerasyon yeteneği ters orantılıdır.
•Bazı canlılarda doku düzeyi ile bazılarında orgun düzey ile bazılarında ise vücut düzeyinde gerçekleşir.
•Sadece vücut düzeyindeki rejenerasyon üremedir.
•Kuşlar ve memeliler de doku düzeyinde,semender ve kertenkele de organ düzeyinde,deniz yıldızı ve pilemon yağı vücut düzeyindedir.
5)Partonogenez:
•Döllenmemiş yumurta hücresinden yeni bir bireyin meydana gelmesidir.
•Bal arılarında,su pirelerinde,karıncalarda,yaprak bitlerinde ve bazı kelebeklerde görülür.
•Bal arılarında erkek arılar eşeysiz üreme ile dişi arılar eşeyli üreme (döllenme) ile oluşur.
Uyarılar:
•Döllenme sonucu oluşan bireyler kesinlikle dişidir.
•Bir erkek arının oluşturacağı tüm spermlerin kalıtsal yapısı aynıdır.(mitozla oluşur)
•Tüm erkek arıların kalıtsal bilgisi aynı değildir.Çünkü erkek arılar mayozla oluşan yumurtaların döllenmeden gelişmesi ile oluşur.
•Kromozom sayısı cinsiyeti belirler.2n=dişi/n=erkek.
•Erkek arılarda her bir karakter için yalnız bir gen bulunur.Bu nedenle tüm genler etkisini fenotipte gösterir.
6)Bitkilerde Vejetatif Üreme:
•Yüksek yapılı bitkilerde görülen temeli mitoza ve yenilenmeye dayalı bitkilerdir.Bitkilerin kök,dal gibi kısımlarına yeni bitkilerin oluşmasına vejetatif üreme denir.Bu yöntemle kısa sürede çevreye uyumlu üretilen özellikte bol ve kaliteli ürün veren bitkiler elde edilir.
a)Yumru İle Üreme:Patates ve yer elmasında,toprak altında şişkin gövdelerine yumru denir.Yumrularda birden fazla göz (nodyum) adı verilen kısım vardır.Her bir gözden oluşan sürgünlerle bitki oluşur.
b)Soğanla Üreme:Soğan,lale,zambak bitki toprak altında yeni soğanlar üretir.Bu soğanlardan da toprak üstü kısımlarını üretir.
c)Rizomla üreme:Rizom bir tip toprak gövdesidir.Rizom üstünde bulunan yani bitkiler meydana gelir.
Örnek:Zencefil,ayrık otu gibi...
d)Çelikle Üreme:Bazı saksı bitkileri ve meyve ağaçlarından kesilen kök gövde ve yaprak gibi parçaların uygun şartlarda köklendirilip toprağa dikilmesi ile yeni bitki oluşur.
e)Dallandırma Yöntemi:Bitki yine bir dalı ana bitkiden koparılmadan toprakla örtülerek gelişmeye bırakılır.Kök gelişimi uzun süren bitkilerde uygulanır.Köklenme gerçekleşince ana bitkiyle bağıntısı kesilir.
Örnek:Gül,portakal,asma,fındık gibi...
f)Sürünücü Gövde İle Üreme:Çilek gibi bitkilerde stolan adı verilen sürünücü gövdeler vardır.Stolanlardan yeni bireylerin oluşumu sağlanır.
g)Aşılama:Çelikle üremenin farklı bir tipidir. Aynı tür ya da yakın türler arasında yapılır. Bir bitkinin sürgünüyle (aşı) başka bir bitkinin gövdesi (anaç) kaynaştırılır.İstenilen ve üstün özellikli yetiştirilmesi amaçlanır.
h)Doku Kültürlü Tekniği:Üretimi zor olan türlerin çoğaltılması,soyu tükenmekte olan türlerin korunması ve ticari değeri olan bitkilerin çok sayıda elde edilmesi amaçlanır.
Örnek:Mısır,buğday,pirinç,soya fasulyesi laboratuvar ortamında steril şartlarda uygun besi ortamında yapılır.
#OptiSınav
#Lavinia
