Cevap:
Ses Bilgisi Konu Anlatımı
Ses Nedir?
Akciğerlerden gelen havanın ses yolunda meydana getirdiği titreşime ses denir. Ses, dili oluşturan en küçük birimdir.
Türkçede sesler, ünlü harfler ve ünsüz harfler olmak üzere iki ana gruba ayrılır.
Ünlü Harflerin Nitelikleri
Ses yolunda herhangi bir engele çarpmadan çıkan seslere ünlü harf denir. Türkçede sekiz ünlü vardır:
Bunlar: a, e, ı, i, o, ö, u, ü
Ünsüz Harflerin Nitelikleri
Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz harf denir. Dilimizde yirmi bir ünsüz harf vardır.
Bunlar: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.
Ünsüzleri aşağıdaki tabloda gösterilen şekilde sınıflandırabiliriz:
ünsüz harflerin özelliği
Büyük Ünlü (Kalınlık-İncelik) Uyumu
Bir sözcükte ilk ünlü kalınsa (a, ı, o, u) diğer ünlüler de kalın; inceyse (e, i, ö, ü) diğer ünlüler de ince olur. Bu kurala büyük ünlü uyumu denir. “Adım, ayak, boyun, dudak, duvak, kırlangıç” sözcükleri, bütün ünlüleri kalın olduğu için;
“beşik, bilezik, gelincik, gözlük, yüzük, öğretmen” sözcükleri, bütün ünlüleri ince olduğu için kurala uyar.
“Asker” sözcüğünde “a” kalın “e” ince ünlü olduğundan kurala uymaz.
Büyük ünlü uyumu dilimize yabancı dillerden geçmiş sözcüklerde aranmaz:
ahenk, ceylan, dükkân, gazete, kestane, model, pehlivan, tiyatro, viraj, ziyaret…
Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli…
“-gil, -ken, -leyin, -mıtırak, -yor” ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz:
akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşimtırak, yürü-yor…
-ki eki büyük ünlü uyumuna uymaz:
akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, yazıdaki, onunki..
Ünsüz Uyumu (Ünsüz Benzeşmesi)
Bir sözcük sert bir ünsüzle (ç, f, t, h, s, k, p, ş) bitiyor ve o sözcüğe “c, d, g” ünsüzlerinden biriyle
başlayan bir ek geliyorsa ekin başındaki ünsüz sertleşerek “ç, t, k”‘ye dönüşür. Buna ünsüz benzeşmesi denir.
“Sepet” sözcüğünün sonundaki “t” sesi serttir. Bu sözcüğe “-de” hal ekini getirirsek “sepetde” sözcüğü oluşur. Bu durumda ekin başındaki “d” sesi yumuşak olduğundan sözcükte ünsüz benzeşmesine aykırı bir durum görülür. Kurala uyulması için, “d” sesi sertleşmelidir. Dolayısıyla sözcük, “sepette” olacaktır.
dost-ca → dost-ça
iç-den → iç-ten
bak-dım → bak-tım
Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
Süreksiz sert ünsüzle (p. ç, t, k) biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde sözcüğün sonundaki sert ünsüz yumuşar, “b, c, d, g”ye dönüşür. Buna ünsüz yumuşaması denir.
“Ağaç” sözcüğüne “-i hal eki” getirilirse, sözcüğün sonundaki “s” sert ünsüzü yumuşayarak-c” olur ve “ağacı” şeklinde yazılır.
kanat-ı → kanadı
yemek-i → yemeği
renk-i → rengi
Tek heceli sözcüklerden bazılarının ünsüz yumuşaması kuralına uymadığı görülmektedir:
kat-a → kata
ip-i → ipi
saç– → saçı
Dilimize yabancı dillerden geçmiş sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz:
ahlak-ın → ahlakın
evrak-ı → evrakı
hukuk-u → hukuku
Ses Düşmesi (Ses Kaybı)
Sözcüğün aslında bulunduğu hâlde, ek geldiğinde bazı sesler düşebilir. Bu düşme hem ünlülerde hem ünsüzlerde görülür.
a. Ünlü düşmesi (Hece düşmesi): Son hecesi dar ünlü (i, ı, u, ü) olan kimi sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldığında son hecedeki dar ünlüler düşer.
“Aklına bir şey gelmiyordu.”
cümlesinde “akıl” sözcüğüne “-e hâl eki” gelirken sondaki dar ünlü (ı) düşmüştür.
“Kalemimi kaybettim.”
cümlesinde “kayıp” sözcüğü ile “etmek” fili birleşirken “kayıp” sözcüğünün sonundaki ünsüz düşmüştür.
b. Ünsüz Düşmesi: “k” ünsüzü ile biten kimi sözcüklere ek getirildiğinde sözcüğün sonundaki “k” ünsüzü düşer. Buna ünsüz düşmesi denir.
küçük – cük → küçücük
büyük-cek → büyücek
küçük – l-mek → küçülmek
yüksek – l-mek → yükselmek
örneklerinde sözcüklerin sonlarında bulunan “k” ünsüzlerinin düştüğü görülüyor.
Ses Türemesi
Ses türemesi ünlü ve ünsüzlerde görülebilir.
a. Ünlü türemesi (Hece türemesi): Sözcüklere ek eklerken sözcüğün aslında olmayan bir ünlünün ortaya çıkmasına “ünlü türemesi” denir.
dar- cık → daracık
bir – cik → biricik
örneklerinde ünlü türemesi görülmektedir. Buna benzer bazı sözcükler de vardır.
b. Ünsüz Türemesi (ikizleşme): Genellikle tek heceli sözcüklerde, sözcük ek alırken ya da başka bir sözcükle birleşirken sondaki ünsüzün ikizleştiği görülür. Buna “ünsüz türemesi” denir.
his – etmek → hissetmek
af – etmek → affetmek
Ünlü Daralması
Düz – geniş (a, e) ünlü ile biten sözcükler şimdiki zaman ekini (-yor) ekini alınca bu geniş ünsüzler daralarak “i, ı, u, ü” ünlülerine dönüşür. Buna “ünlü daralması” denir.
başla – yor → başlıyor
kalma – yor → kalmıyor
Kaynaştırma Ünsüzleri
“Elmanın yarısı” sözünde elma sözcüğü tamlayan -ın ekini alırken araya “n” ünsüzü, “yarı” sözcüğü “ı” iyelik ekini alırken araya “s” ünsüzü girmiştir.
Bu örnekte görüldüğü gibi, iki ünlü arasına bazen ünsüz harfler gelir. Bu harflere “kaynaştırma harfi (koruyucu ünsüz)” denir.
Türkçede dört tane kaynaştırma harfi vardır: “n, ş, s, y”
Fırından iki-ş-er ekmek alıp döndük.
O-n-a haber verin.
Çocuğun kitabı-n-ı almışlar.
Oda-y-a girdim.
Ulama
Ünsüzle biten sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük gelirse, iki sözcük birbirine bağlanarak okunur. Buna “ulama” denir.
“Sonra bir ney sesi gelir uzaktan.”
dizesinde gelir ve uzaktan sözcükleri arasında ulama vardır ve “ge – li – ru -zak – tan” biçiminde okunur.
n-m Değişmesi
Türkçede kullanılan bazı kelimelerdeki “b” ünsüzünden önce gelen “n'” ünsüzü “m”‘ye dönüşür:
saklanbaç → saklambaç
dolanbaç → dolambaç
canbaz → cambaz
Açıklama:
KOLAY GELSİN
İYİ DERSLER
