Cevap:
Dış Kuvvetler: burada ise enerjiyi güneşten alan bir kuvvet söz konusudur. İç kuvvetlerin etkisi ile oluşan yeryüzü şekilleri dış kuvvetlerin etkisi ile biçimlenmeye başlar. Akarsu, buzul, akıntı, rüzgar gibi aşındırma gücü yüksek olan kuvvetler dış kuvvetler olarak söylenebilir. Ülkemizdeki yer şekillerinin oluşmasındaki en etkili dış kuvvet ise akarsulardır.
Özellikleri
– Yüksek ve engebeli olduğundan yol yapım maliyetleri fazladır.
– Yüksek kesimlerde geniş düzlükler bulunduğundan yaylacılık yaygındır.
– En alçak, düzlük ve ovalık bölge Marmara’dır.
– Kısa mesafede yükselti değişimleri çoktur. Örneğin; Doğu Karadeniz ve Antalya Bölümü.
– Yer şekilleri çeşitlilik gösterdiğinden, iklim, tarım, bitki örtüsü ve nüfus yoğunluğu çeşitlilik göstermektedir.
– Dağlar kuzey ve güney kıyılarımızda denize paralel uzanır. Boyuna kıyı tipi görülür. Kıyı ile iç kesimler arasında ulaşım tünel ve – geçitler ile sağlanır.
– Doğu Karadeniz ve Antalya Bölümü kıyılarında falezler çoktur. Kıta sahanlığı dardır.
– Ege kıyılarının gerçek uzunluğu ile kuş uçuşu uzunluğu arasındaki fark çoktur.
– Jeolojik olarak yakın dönemde oluşturğu için aktif fay kuşakları boyunca sık sık tektonik deprem görülür
Yer Yüzü ŞekilleriTürkiye’nin Dağları
Türkiye’de en yaygın yeryüzü şekli olarak dağlar görülmektedir. Bu dağlar iklim, bitki örtüsü nüfus yoğunluğu ve ekonomik alandaki faaliyetlerde oldukça etkili olmuştur. Kıyıdan yükseğe doğru çıkıldığında bitki örtüsü çeşitliliği artar. Genellikle doğu- batı yönünde sıradağlar mevcuttur. Ülkemizdeki dağlar orojenik ve volkanik patlamalar sonucu oluşmuştur.
Orojonezle Oluşan Dağlar
Orojenez dağ oluşumu anlamına gelmektedir. Tortullar, milyonlarca yıl boyunca levhalar arasında birikir. Levhaların yakınlaşması sonucunda ise dağlar oluşur. Sert kütleler kırıklı dağları oluştururken, yumuşak kütleler kıvrım dağlarını meydana getirir.
Kırıklı Dağlar: Orojenik hareketin ardından bazı dağlar kıvrılamaz. Kıvrılamayan bu dağlar kırılmaya başlarlar. Kırılmanın ardından bazı bölgeler çökmekte, bazı bölgeler ise yüksekte kalmaktadır. Yüksekte kalan kısımlara “horst”, alçakta kalan kısımlara “graben” denmektedir. Fay hatları ise Horst ve grabenler arasında bulunurlar. Özellikle Ege Bölgesi’ndeki dağlar bu şekilde meydana gelmiştir.
Ülkemizdeki kırıklı dağlar;
Ege Bölgesindeki Kırıklı Dağlar
* Menteşe Dağları,
* Kaz Dağları,
* Bozdağlar,
* Madra Dağları,
* Aydın Dağları,
* Yunt Dağları,
Akdeniz Bölgesindeki Kırıklı Dağlar
* Nur Dağları.
Kıvrım Dağlar: Kıtaların yer değiştirmesi sonucu jeosenklinaller yüksek basınca maruz kalırlar. Şayet esnek bir yapıya sahipse kıvrılırlar ve kıvrım (kıvrımlı) dağlar oluşmuş olur. Oluşan bu kıvrımlar kubbe yapıda ise “antiklinal” adı verilir. Çukur şeklinde ise “senklinal” olarak adlandırılır.
Türkiye’deki Kıvrımlı Dağlar;
Marmara Bölgesi Kıvrımlı Dağlar
* Koru Dağları
* Samanlı Dağları
* Yıldız Dağları
Karadeniz Bölgesi Kıvrımlı Dağlar
* Canik Dağları
* Köroğlu Dağları
* Rize Dağları
* Mescit Dağları
* Kaçkar Dağları
* Küre Dağları
* Ilgaz Dağları
İç Anadolu Bölgesi Kıvrımlı Dağlar
* Hınzır Dağları
* Tecer Dağları
* Sündiken Dağları
* Akdağ
* Sivrihisar Dağları
Doğu Anadolu Bölgesi Kıvrımlı Dağlar
* Palandöken
* Maden Dağları
* Karasu–Aras Dağları
* Cilo Dağları
* Mengene Dağları
* Allahuekber Dağları
* Hakkari Dağları
* Malatya Dağları
* Mercan (Munzur) Dağları
Akdeniz Bölgesi Kıvrımlı Dağlar
* Aladağlar
* Geyik Dağları
* Sultan Dağları
* Bolkar Dağları
* Barla Dağları
Ege Bölgesi Kıvrımlı Dağlar
* Emir Dağları
* Simav Dağları
* Murat Dağları
* Eğrigöz Dağları
Güney Doğu Anadolu Bölgesi Kıvrımlı Dağlar
* Mardin Dağları
Volkanizmayle Oluşan Dağlar
Yer kabuğunun merkez kısmında yüksek derecede ve erimiş halde bulunan magma, basınç arttığında yerküredeki çatlak olan kısımlardan dışarı çıkması sonucu volkanik dağlar meydana gelir.
İç Anadolu Bölgesi Volkanik Dağlar
* Melendiz Dağı
* Karacadağ
* Karadağ
* Erciyes Dağı
* Hasandağı
Doğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağlar
* Nemrut
* Süphan
* Tendürek
* Ağrı
Ege Bölgesi Volkanik Dağlar
* Manisa-Kula Volkanları
Marmara Bölgesi Volkanik Dağlar
* Uludağ
Akdeniz Bölgesi Volkanik Dağlar
* Hatay-Hassa
Güneydoğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağlar
* Karacadağ
Türkiye’deki Dağların Coğrafi Dağılımı
Kuzey Anadolu Dağlar: Alp Himalaya dağ kuşağının ülkemizdeki kuzey kısmı meydana getiren dağlardır. Karadeniz Bölgesi’nde kıyıya paralel olarak iki sıra şeklinde uzanan bu dağların birinci sırası; Canik, Küre, Giresun, Gümüşhane, Kalkanlı, Rize ve Trabzon Dağları’dır. Batıdan doğuya doğru uzanan ikinci sıra ise Köroğlu, Ilgaz, Yıldız, Deveci, Çimen, Kop, Mescid ve Yalnızçam Dağları’dır.
Güney Anadolu Dağları: Batı ve Orta Toros dağ sıraları bu dağları oluşturur. Batı Toroslar Antalya Körfezi’nin her iki tarafına uzanır, Elmalı, Bey, Geyik ve Sultan Dağları’ndan oluşur. Orta Toroslar ise Taşeli Platosu ile Uzun Yayla arasında kalan bölgedeki dağları kapsar. Bolkar, Aladağlar, Tahtalı, Binboğa ve Nur (Amanos) Dağları’ndan oluşmaktadır.
Güneydoğu Anadolu Dağları: Bu dağ sırasının zirve noktası Hakkari ilindeki Buzul dağıdır. (Uludoruk 4135 m) Bu dağ sırasında ise; Malatya Dağları, Genç Dağlar, Hakkari Dağları, Bitlis Dağları ve volkanik bir dağ olan Karacadağ bulunmaktadır.
Doğu Anadolu Dağları: Büyük çoğunluğu Orta torosların devamı niteliğindeki sıradağlardır. Tahtalı, Mercan, Aras, Karasu Dağları’dır. Ayrıca volkanik birer dağ olan Büyük ve Küçük Ağrı, Süphan, Tendürek ve Nemrut Dağları da bu bölgede bulunan dağlardır.
İç Anadolu Dağları: Sultan, Sündiken, Tecer, Çamlıbel, Akdağlar, Hınzır Dağları ile; Erciyes, Melendiz, Hasan, Karadağ ve Karacadağ gibi bir çok volkanik dağ iç Anadolu bölgesinde bulunmaktadır.
Batı Anadolu Dağları: Kırılma sonucu olarak oluşan horstlar genellikle bu bölgede sıkça görülmektedir. Biga, Kaz, Madra, Yund, Bozdağlar, Aydın ve Menteşe Dağları bu bölgedeki dağlardır.
Türkiye’nin Platoları
Plato, akarsular tarafından derin vadilerle yarılmış düzlüklere denilmektedir.Ülkemizde ise en çok Tuz Gölü ve çevresinde plato oluşumuna rastlanılır. Türkiye’de platolar geniş alanlıdır. Türkiye’nin arazisi her ne kadar engebeli ve dağlık olsa da üçüncü ve dördüncü jeolojik dönemlerdeki toplu yükselmelerin ardından platolar bu kadar çok oluşmuştur. Platolar oluşum şekillerine göre volkanik, karstik, tabaka düzlüğü platoları ve aşındırma platoları olarak dörde ayrılırlar.
Volkanik Platolar: Akarsuların lav tabakasını yarması sonucu oluşmuşlardır. Bu platoların toprak verimliliği oldukça yüksektir. Fakat bu platolar çok yüksekte olduğu için iklim şartları elverişsiz olduğundan önemli bir bölümü tarım arazisinde kullanılamaz. Erzurum-Kars Platosu ve Ardahan Platosu birer volkanik platodur.
Karstik Platolar: Eriyebilen kayaç yapısına sahip araziler, akarsular tarafından aşındırılır ve karstik platolar oluşur. Akdeniz Bölgesinde bulunan Taşeli ve Teke Platoları birer karstik platodur.
Tabaka Düzlüğü Platoları: Yatay duruşlu ismi ile de bilinen bu platolar, kumlu, killi ve tortullu tabakaların, akarsular tarafından aşındırılması sonucu meydana gelir. İç Anadolu Bölgesindeki Obruk, Cihanbeyli, Haymana, Bozok, Uzunyayla ve Yazılıkaya bu tür platolara örnek olarak verilebilir. Ayrıca Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki Gaziantep ve Şanlıurfa Platoları da bu tür platolar içerisindedir.
Aşındırma Platoları: Akarsu veya rüzgarın çok uzun yıllar yeryüzü şekillerini aşındırmasından sonra oluşan platolardır. Marmara Bölgesindeki Çatalca Kocaeli Platosu ile Karadeniz Bölgesindeki Perşembe Platosu bu tür platolar arasında gösterilebilir.
Türkiye’nin Ovaları
Türkiye’nin ovaları tektonik ovalar, delta ovaları, karstik ovalar, lav örtüsü ovaları, eski göl yeri ovaları ve dağ eteği ovalarından oluşmaktadır. Ova, akarsularca yarılmamış olan ve genellikle üzerinde tarımsal faaliyetlerin yapıldığı düzlüklere denilmektedir.
Tektonik (Çöküntü) Ovaları
Fay hatlarından kaynaklı oluşmuş çöküntülere akarsuların alüvyon taşıması sonucu oluşmuşlardır. Bölgelere göre tektonik ovaları şöyle sıralayabiliriz.
Ege Bölgesi:Soma Ovası, Bergama Ovası, Turgutlu Ovası, Akhisar Ovası, Salihli Ovası, Torbalı Ovası, Söke Ovası, Alaşehir Ovası, Ödemiş Ovası, Yeni Pazar Ovası ve Koçarlı Ovası.
Marmara Bölgesi:Adapazarı Ovası, Balıkesir Ovası, Mustafa Kemalpaşa Ovası, Bursa Ovası, Ergene Ovası ve İnegöl Ovası.
Akdeniz Bölgesi:Amik Ovası ve Kahramanmaraş Ovası.
Karadeniz Bölgesi:Bolu Ovası, Düzce Ovası, Sulu Ova, Tosya Ovası, Taş Ova, Merzifon Ovası, Erbaa Ovası, Niksar Ovası, Zile Ovası, Turhal Ovası ve Artova.
Doğu Anadolu Bölgesi:Elazığ Ovası, Malatya Ovası, Varto Ovası, Karlıova, Hınıs Ovası, Elbistan Ovası, Iğdır Ovası, Erzurum Ovası, Erzincan Ovası, Yüksekova, Pasinler Ovası ve Tercan Ovası.
İç Anadolu Bölgesi:Kayseri Ovası, Konya Ovası, Develi Ovası, Aksaray Ovası, Eskişehir Ovası ve Çubuk Ovası.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi:Ceylanpınar Ovası, Suruç Ovası, Birecik Ovası ve Harran Ovası.
Delta Ovaları
Türkiye’nin ovaları içinde bolca bulunan delta ovası, akarsuyun aşındırarak taşıdığı alüvyal malzemelerin deniz kıyısına biriktirmesi sonucu oluşan bir ova çeşididir.
– Akarsu yoksa delta ovası da yoktur.
– Gelgit yani medcezir olayının olmaması gerekir.
– Deniz kıyısında derinliğin fazla olmaması gereklidir.
– Akarsuyun bolca alüvyal malzeme taşıması gerekmektedir.
– Deltanın oluşacağı kıyıda güçlü akıntıların olmaması gerekir.
– Akarsu havzasındaki arazinin jeolojik yapısının kolay aşınabilen tabakalardan oluşması gerekir.
Ege Bölgesi: Balat ovası (Büyük Menderes ile), Selçuk – Efes ovası (Küçük Menderes ile), Menemen ovası (Gediz ile), Dikili ovası (Bakırçay ile) Ege bölgesinde bulunan delta ovaları içindedir.
Akdeniz Bölgesi: Çukurova (Seyhan ve Ceyhan ile) ve Silifke ovası Akdeniz bölgesinde bulunan delta ovalarıdır.
Karadeniz Bölgesi: Bafra ovası (Kızılırmak ile) ve Çarşamba ovası (Yeşilırmak ile) Karadeniz bölgesinde yer alan delta ovalarıdır.
Karstik Ovalar
Kalkerli toprakların erimesi sonucunda oluşan ve tamamı Akdeniz bölgesinde bulunan ovalara Karstik Ovalar denir. Karstik ovaların diğer adına Polye Ovaları denir.
Eski Göl Yeri Ovaları
İç Anadolu bölgesinde yaygın olarak bulunan bu ova çeşidi, göl olan yerlerin sularının zamanla çekilmesiyle oluşan çanakların, sel ve akarsuların taşıdığı alüvyal malzeme ile dolması sonucu oluşmuştur.
Lav Örtüsü Ovaları
Volkanizmanın hareketleri sonucu ortaya çıkan ovalardır. En yaygın Doğu Anadolu bölgesinde bulunur. Muradiye ovası, Malazgirt ovası ve Çaldıran ovası lav örtüsü ovalarına örnektir.
Dağ Eteği Ovaları
Türkiye’nin ovaları içinde inceleyeceğimiz son ova çeşidi olan dağ eteği ovaları, dağlık bölgede taşınan malzemelerin dağın eğiminin az olduğu yerlerde birikmesi sonucu ortaya çıkan ovalardır.
İyi dersler
