Soru: özel ad sölermisiniz

Cevap:

-Tek ve benzeri olmayan isimlerdir.

-Baş harfleri büyük yazılır.

-Kâinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan kelimelere denir.

-Bu varlıklar zaten özel oldukları için adlarına da “özel” denir. “Mehmet” kelimesi milyonlarca insana ait olabilir, ama bütün “Mehmet”ler tek tek özel oldukları için adları da özeldir.

-Özel isim adından da anlaşılacağı gibi özeldir, yani bir şeyin kendisine aittir.

-Özel isimler, etiket isimlerdir; varlıklara sonradan takılmış hususî adlardır. Cins isimlerdeki gibi nesne ile kelime arasında tam bir ilişki yoktur. Özel isimlerin sahipleri tanınmazsa zihinde bir varlık, kavram oluşmaz.

-Bütün özel isimler (özel ismi oluşturan her kelime ve onları niteleyen, tanıtan unvanlar) büyük harfle başlar. Büyük harfle başlamazsa cins ismi zannedilebilirler.

Örnekler:

-Yavuz, Hasan, Kayseri, Acıpayam, Akdeniz, Alanya, Ulu Cami, Sultan Selim, Hatice, Küçük Ağa, Türkçe, Türk Dil Kurumu...

Özel İsim Çeşitlerinden Bazıları:

1. İnsan isimleri:

Örnekler:

Ali, Meltem, Mehmet, Meral, Yasemin, Uğur, Barkın...

Binbaşı Ömer, Doktor Kenan, Mütercim Asım, Ankaralı Âşık Ömer...

Fatih Sultam Mehmet, Mimar Sinan, Nedim, Mustafa Kemal, Mehmet Akif, Nazım Hikmet, Yavuz Bülent Bakiler, Kâmuran İnan...

2. Kurum, kuruluş, müessese, makam, üniversite isimleri:

Örnekler:

Mamak Anadolu Lisesi, Yeşilay Derneği, Türk Dil Kurumu, Ege Üniversitesi, Kars Valiliği, Mamak İlçe Millî Eğitim Müdürlüğü...

3. Millet, kavim, din, mezhep isimleri:

Örnekler:

Türk, Türkler, Yunan, İngiliz, Çeçen, Ruslar...

Müslüman, (bilgi yelpazesi.net) Musevî, Hıristiyan...

İslâm, İslâmiyet, Musevîlik, Hıristiyanlık...

Hanefî, Hanefîlik, Şafiî, Alevî...

4. Dil isimleri:

Örnekler:

Türkçe, Farsça, Fransızca, Macarca, Fince, Tibetçe...

5. İl, İlçe, Semt, mahalle, cadde, bulvar, sokak isimleri:

Örnekler:

Sivas, Ankara, İstanbul, Mamak, Yenişehir, Şirinevler, Dikimevi, İvedik Caddesi, Gönül Sokak...

6. Ülke ve bölge isimleri:

Örnekler:

Türkiye, Afganistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti...

Batı Almanya, Batı Trakya, Güney Yemen, Doğu Avrupa, Doğu Anadolu Bölgesi, İç Anadolu (Bölgesi), Ege, Marmara...

7. Kıta isimleri:

Örnekler:

Avrasya, Asya, Avrupa, Afrika, Amerika, Antarktika, Arktika, Avustralya.

8. Deniz, okyanus, göl, akar su, boğaz, geçit isimleri:

Örnekler:

Akdeniz, Karadeniz, Manş Denizi, Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu

Van Gölü, Hazar Denizi, Beyşehir Gölü, Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Seyhan, Fırat, Nil, İstanbul Boğazı,Panama Geçidi, Süveyş Kanalı ...

9. Dağ, tepe, ova, yayla isimleri:

Örnekler:

Elmadağ, Uludağ, Ağrı Dağı, Erciyes (dağı), Everest Tepesi, Çukurova, Konya Ovası...

“Konya Ovası, Van Gölü, Ağrı Dağı” gibi her iki harfi de büyük yazılan özel isimlere dikkat edilirse, birinci kelimenin zaten il olarak mevcut olduğu; ikinci kelime eklenince oluşan ismin o ile ait ama yeni ve özel bir varlığı karşıladığı görülür. Hâlbuki Hürriyet gazetesi, Nil nehri, Ankara şehri, Fırat nehri, Erciyes dağı gibi örneklerde birinci kelime büyük, ikinci kelime de küçük harfle başlamaktadır. Bunun sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir özel isim oluşturulmuş olmamasıdır. Hürriyet zaten bir gazete adı; Nil zaten bir nehir adı; Ankara zaten bir şehir adı; Erciyes zaten bir dağ adıdır.

10. Gezegen ve yıldız adları:

Örnekler:

Merih, Mars, Jüpiter, Venüs, Küçükayı...

11. Dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya terimi) kullanılıyorsa özel isim olduğu için büyük; diğer anlamlarında (gerçek, mecaz, yan, eş, deyim vb.) kullanılıyorsa cins ismi olduğu için küçük harfle başlar:

Örnekler:

Ay'ın yakından çekilmiş fotoğrafları insanlığı pek şaşırtmıştı.

Yazın Güneş ışınları Dünya'ya dik olarak gelir.

Türkiye'nin birçok yerinde insanlar Güneş tutulmasını seyretti.

Sabahtan beri dünya kadar yer dolaştık.

Şair sevgilisinin yüzünü aya benzetir. (ayın kendisine değil, görünüşüne)

12. Kitap, gazete, mecmua, eser isimleri:

Örnekler:

Tercüman (gazetesi), Zaman (gazetesi); Nokta (dergisi), Aktüel (dergisi); Türk Dili (dergisi), Virgül; Yaprak Dökümü, Semerkant; Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Ansiklopedisi...

13. Hayvanlara takılan özel isimler:

Örnekler:

Tekir, Karabaş, Yumoş, Minnoş, Pamuk...

İSİM ÇEŞİTLERİ, AD ÇEŞİTLERİ, ÖZELLİKLERİ (ÖZET ANLATIM)

Canlı, cansız bütün varlıkları ve kavramları karşılayan, onları ifade etmemizi sağlayan kelimelerdir.

Kavramları, varlıkları tanıyabilmemiz, tanıtabilmemiz ve onları birbirlerinden ayırabilmemiz için isimlere ihtiyacımız vardır.

A. NİTELİKLERİNE, OLUŞLARINA GÖRE İSİMLER

1. Somut İsimler

Altta resimdeki beş duyu organımızdan herhangi bir tanesiyle (birden fazla da olabilir, önemli olan en az bir duyu organı ile) algılayabildiğimiz, yani elle tutup gözle görebildiğimiz, koklayıp tadabildiğimiz ve duyabildiğimiz varlıkları karşılayan isimler “somut” isimlerdir.

Örnek:

sıcak, kuru dokunmayla,

ağaç, mavi, televizyon görmeyle;

ses, patırtı işitmeyle;

koku, parfüm koklamayla;

tatlı, ekşi tatmayla algılanabilir.

Somut İsimlere Örnekler:

Duman, toprak, rüzgar, hava, göl, ışık, ev, kalem, sarı, soğuk, yağmur, gürültü, karanlık, çiçek, acı, armut, taş, sinir (organ) vs.

2. Soyut İsimler

Beş duyu organından biriyle algılayamadığımız, var olduklarını hislerimizle ve düşünce yoluyla bildiğimiz kavramları karşılayan isimlere “soyut” isim denir.

Soyut kavramlar ancak hisler ve duygularımızla algılanabilir.

Örnek:

Aşk, sevgi, özlem, kaygı, öfke, adalet, mutluluk, insanlık, sinirli, bilgi, günah, kötülük, keder, sevinç, rüya, acımak, umut, anlayış, saygı, cesaret vs. bu kelimelerin hiç biri duyu organıyla tespit edilebilecek nesneler değildirler.

Soyutlaştırma / Somutlaştırma

Soyut ve somut isimlerde asıl dikkat edilmesi gereken şey; bu sözcüklerin cümle içinde kazandıkları anlamlarıdır.

Tek başına somut anlamda olan bir sözcük cümle içinde soyut anlamıyla kullanılabilir; ya da tam tersi soyut olan bir sözcük cümle içinde somut anlamda kullanılabilir.

Yani somut olan varlığı “soyutlaştırma” ya da soyut olan kavramı “somutlaştırma” yapılabilir.

Soyutlamaya Örnek:

Seni bütün gün soğukta beklediğim için hasta oldum. (Somut isim)

(“Soğuk” sözcüğü tek başına somut anlamlıdır. Soğuk olan havayı dokunma duyusuyla algılayabildiğimiz için bu cümlede somut anlamıyla kullanışmıştır.)

Bu soğuklukla kimseyle yakınlık kuramayacağını ona söylemiştim. (Soyutlaştırılmış isim)

(Bu cümlede soğuk olan hava, su ya da her hangi bir nesnenin soğukluğu değil, insanın diğer insanlara yakınlık kurmamasını ifade eden bir tavrıdır. Yani sözcük somutken soyut yapılmış “soyutlaştırılmıştır”.

Yufka kalbi ile yapılanlara daha fazla dayanamadı. (Bu cümlede yufka sözcüğü olaylardan çok çabuk etkilenme anlamında kullanılmıştır. Yani yufka somutken cümle içinde soyut anlam kazandırılmıştır.)

Gitarı çok daha kolay öğrenebilmenin bir yolu olmalı. (Yol kelimesi somut anlamlı sözcükken bu cümlede “yöntem” anlamında kullanıldığından soyutlaşmıştır)

Somutlamaya Örnek:

Sadece biraz mutluluk için çoğu şeye razı olabilirdi. (Soyut isim)

(Mutluluk, duyu organlarımızla algılayamadığım soyut bir kavramdır. Bu cümlede soyut anlamıyla kullanılmıştır.)

Valizine katladığı bir kaç parça mutluluk ile düştü memleket yoluna. (Somutlaştırılmış isim) (Bu cümlede soyut olan “mutluluk” kelimesi valize katlanıp konulmuş elbiseye benzetilerek somutlaştırılmıştır.)

Ben güzele güzel demem güzel benim olmayınca. (Somutlaştırma = İnsan kastedilerek somutlaştırma yapılmıştır)

Kanadı kırık bir aşk ile sevda dağlarına tırmanabilir misin? (Somutlaştırma = Aşk, kuşa benzetilerek somutlaştırma yapılmıştır.)

Gözünün önündeki film karesi hayatı boyunca aklından çıkmayacaktır. (Somutlaştırma = Hayatın belirli bir anı dönemi, üzerine kayıt yapılan bir nesneye benzetilerek somutlaştırma yapılmıştır.)

Bunu yapmaya yürek ister, bu her babayiğidin harcı değil. (Somutlaştırma = Somut olan yürek kelimesi, cümlede soyut olan “cesaret” anlamında kullanıldığından somutlaştırma yapılmıştır. Türkçemizde çok önemli bir yeri olan deyimlerimizin hemen hepsi bu somutlaştırma yolu ile meydana getirilmiştir.

B. VERİLİŞLERİNE GÖRE İSİMLER

1. Özel İsimler

Tek olan, diğer varlıklar içinde tam bir benzeri bulunmayan varlıklara verilen isimler “özel” isimlerdir.

Aslında bir türün içinde olup sonradan isim verilen ve verileni özelleştiren takılmış isimlerdir de denilebilir.

Özel isimler genel olarak nelere verilir aşağıda bunu inceleyelim:

a. İnsan isim ve soy isimleri:

Büşra, Harun, İlknur, Ramazan, Yeter, Özlem, Bahri, Mustafa, Nazım Hikmet, Yavuz Bülent Bakiler

b. Kurum, kuruluş, dernek, üniversite isimleri:

Mimar Sinan Lisesi, Kıbrıs Türk Kültür Derneği, Türk Tarih Kurumu, Kırıkkale Üniversitesi, Kırşehir Valiliği, Yenimahalle İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü

c. Millet, ümmet, din, mezhep isimleri:

Türk, Azeri, Almanlar, Çeçen, Ruslar

Müslüman, Hristiyan, Yahudi, Musevi…

İslamiyet, Hristiyanlık, Yahudilik, Musevilik…

Hanefi, Şafii, Alevi…

d. Dil isimleri:

Türkçe, İngilizce, Fransızca, Özbekçe, Tibetçe…

e. Kıta isimleri:

Afrika, Asya, Amerika, Antarktika, Okyanusya, Avustralya, Avrupa

f. Ülke ve bölge isimleri:

Türkiye, Lübnan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Afganistan…

Güney Amerika, Doğu Trakya, Güney Yemen, Batı Avrupa, İç Anadolu Bölgesi, Ege Bölgesi, Karadeniz Bölgesi…

g. İl, ilçe, mahalle, bulvar, cadde, sokak isimleri:

Kırşehir, Tokat, Amasra, Boztepe, Yenimahalle, Keçiören, İvedik Caddesi, Nigar Sokak…

h. Deniz, okyanus, göl, akarsu, boğaz ve geçit isimleri:

Karadeniz, Akdeniz, Marmara Denizi, Hint Okyanuss, Atlas Okyanusu, Tuz Gölü, Hazar Denizi, Abant Gölü, Kızılırmak, Yeşilırmak, Çanakkale Boğazı, Zigana Geçidi, Süveyş Kanalı…

ı. Dağ, tepe, ova, yayla isimleri:

Uludağ, Mescit Dağı, Erciyes dağı, Everest Tepesi, Harran ovası, Konya Ovası…

i. Yıldız ve gezegen ve adları:

Uranüs, Mars, Jüpiter, Venüs, Büyükayı…

j. Kitap, gazete, dergi, eser isimleri:

Milliyet (gazetesi), Sabah (gazetesi); Nokta (dergisi), Aksiyon (dergisi); Türk Dili (dergisi); Çalıkuşu, Araba Sevdası…

k. Hayvanlara ve varlıklara takılan özel isimler:

Karabaş, Pamuk, Maviş, Tekir, Boncuk, Oyuncağım Tomtom…

2. Cins İsimler

Aynı cinsten birçok varlığın ortak olan ismine “cins” isim denir.

Bu isimlerin varlıkları tek nesne ile sınırlı değildir.

Cins isimlerde kelime ile nesne arasında herkes tarafından bilinen gerçek bir bağlantı vardır. Örneğin “göz” denildiğinde (bilgi yelpazesi.net) bir organ ismi olduğu herkesçe bilinir.

“şehir” kelimesi dünyada olan bütün şehirlerin cins ismiyken, memleketinizi ifade ederken söylediğiniz “Kırşehir, İstanbul” vs kelimeleri özel isimdir.

Cins isimleri örnekleriyle sıralarsak:

a. Organ/uzuv isimleri:

bel, kol, beyin, kalp, göz…

b. Akrabalık isimleri:

anne, baba, kardeş, amca, babaanne, enişte, dayı…

c. Araç/eşya/enstrüman isimleri:

kanepe, kulaklık, çatal, tablo, gitar, saz…

d. Hayvan/bitki/çiçek isimleri:

köpek, şahin, aslan, fındık, vişne, biber, papatya, karanfil…

e. Kavramlar:

hüzün, kaygı, akıl, ümit…

f.Meslek/meslek sahibi isimleri:

öğretmenlik, öğretmen, mühendislik, mühendis, memur, futbolcu, spiker…

g. Giyecek isimleri:

gömlek, palto, ceket, etek, şapka, eldiven, smokin…

h. Yiyecek/İçecek isimleri

barbunya, mıhlama, menemen, ekmek, lahmacun, meşrubat, su, gazoz …

ı. Sayı isimleri:

üç, iki yüz, altı, yedi bin…

i. Renk isimleri:

mavi, yeşil, turuncu, kırmızı…

j. Zaman isimleri:

salise, saniye, dakika, saat, gün, ay, yıl, yüz yıl, asır…

k. Soru Kelimeleri:

neden, niçin, kim, nereden, hangi, kaç, kaçıncı…

C. SAYILARINA GÖRE İSİMLER

1. Tekil İsimler

Sayısal anlamda tek olan, çoğul takısı (-ler, -lar) almamış adlardır.

Örnekler:

gazete, balık, roman….

2. Çoğul İsimler

Sayısal anlamda birden fazla olan, çoğul takısı (-ler, -lar) almış adlardır. Çoğul anlamı bu ekler ile sağlanır.

Örnekler:

gazeteler, balıklar, romanlar…

Not: Çoğul eki (-lar, -ler), adlara çoğul anlamı dışında anlamlar da katar:

Örnekler:

Eliflere yarın gideceğiz. (aile)

Bu savaşı Osmanlılar kazandı. (soy)

Ülkemiz Almanlar ile işbirliği yaptı. (millet)

Daha çok Neşet Ertaşlar, Hacı Taşanlar yetiştirmeliyiz. (gibi olanlar)

Rusyalarda az gezmedik. (abartma)

Ahmet Beyler henüz işe gelmedi mi? (saygı)

Sabahları kahvaltı yapmadan çıkmam. (genellikle)

3. Topluluk İsimleri

Biçimce tekil, anlamca çoğul isimlerdir.

Yani “-ler, -lar” çoğul eki almadığı halde anlam olarak birden fazla varlığı ifade eden isimler ” topluluk” isimleridir.

Topluluk isimleri bir nevi parçaların birleşmesinden oluşan “bütün”ü ifade eder.

Örnekler:

ordu, sürü, çete, alay, bölük, takım, ekip, demet, düzine, ulus, meclis, cemaat….

Asker = Tekil İsim Askerler = Çoğul İsim Ordu = Topluluk İsmi

Ağaç = Tekil İsim Ağaçlar = Çoğul İsim Orman= Topluluk İsmi

Vekil = Tekil İsim Vekiller = Çoğul İsim Meclis = Topluluk İsmi

Futbolcu = Tekil İsim Futbolcular = Çoğul İsim Takım= Topluluk İsmi

Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur.

Örnekler:

Ordular, ormanlar, takımlar…

Not: Bazı isimler cümle içinde bazen tekil bazen de topluluk anlamıyla kullanılabilir:

Örnekler:

Sınıfı boyamak için herkes seferber olmuştu. (Tekil isim)

Bizim sınıf bu hafta bütün öğretmenlerinden takdir topladı. (Topluluk ismi)

Açıklama:

en iyi seçer misin