CÜMLENİN YAPISI
a. Basit (Yalın) Cümle:
* Bu cümlelerde tek yüklem ve tek yargı bulunur.
* Yüklem ya çekimli bir fiil ya da ek fiil ile çekimlenmiş isim soyundan bir sözcüktür.
* Basit cümleler bir tek sözcükten oluşabileceği gibi, daha fazla sözcükten de oluşabilir. Önemli olan sözcük sayısı değil cümlenin yargı içermesidir.
örnek:Çalıkuşu, Damga, Acımak, Bir Kadın Düşmanı, Dudaktan Kalbe romanları Reşat Nuri Güntekin' e aittir.
Seninle bir daha görüşmeyeceğim.
Birleşik Cümle:
* Birden çok duygu, düşünce ve isteği, yani birden fazla yargı içeren cümlelere birleşik cümle denir.
* Birleşik cümlelerde temel bir yargı vardır. Bu temel yargının ifade edildiği cümleciğe temel cümle denir. Diğer cümleciklere yan cümlecik denir. Yan cümlecikler anlam bakımından temel cümleciği tamamlarlar.
* Birleşik cümlelerde sıfat fiiller, zarf fiiller isim fiiller ve şartlı çekim ekleri ile kurulmuş yan cümlecikler temel cümleye bağlanır. Yan cümlecikler çeşitli yönlerden temel, cümleciğin anlamını tamamlamaktadırlar.
Birleşik cümleleri dört gurupta incelenir.
1) GİRİŞİK BİRLEŞİK CÜMLE:
* İçinde fiilimsi (isim fiil, sıfat fiil, zarf fiil)bulunan cümlelere denir.
* Fiilimsinin yer aldığı bölüme yan cümle asıl yüklemin bulunduğu bölüme de temel cümle denir.
* Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle var demektir.
Beni soranı, gördün mü? (Yan cümlecik Temel cümlenin b.li nesnesidir.)
Çalışan kazanır. (Yan cümlecik temel cümlenin öznesidir.)
Seni görünce mutlu oluyorum. (Y.C.T.C nin Z.T dir.)
Seni seven insanları sen de sev.(Y.C.T.C nin B.li nesnesidir.)
2)İÇ İÇE BİRLEŞİK CÜMLE (KAYNAŞIK CÜMLE):
* Bir cümle başka bir cümlenin içinde yer alır ve onun bir öğesi olursa buna iç içe birleşik cümle denir.
* Doğrudan anlatımın olduğu cümlelerdir.
* İç cümle temel cümlenin öznesi, nesnesi ya da başka bir öğesi olabilir.
Ben gidiyorum, dedi. (iç cümle temel cümlenin nesnesi
iç cümle TC
Ben büyüdüm, diyorsun. (iç cümle temel cümlenin nesnesi durumundadır)
i.c TC
Adam: "Beni burada bekleyin." dedi.( iç cümle temel cümlenin nesnesi durumundadır)
3) ŞARTLI BİRLEŞİK CÜMLE:
Yan cümleciği "-se, -sa" şart eki ile kurulan ve temel cümlenin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini koşula (şarta) bağlayan cümledir.
*Görürsem söylerim.
*Sen gelirsen ben de gelirim.
4) Ki'li BİRLEŞİK CÜMLE:
Ki bağlacıyla birbirine bağlanan cümlelere denir.
* Benimle konuş ki seni anlayayım.
* Dürüst ol ki insanlar sana güvensin.
Sıralı Cümle:
* Anlamca ilgili birden çok yalın ya da birleşik cümlelerin virgül ya da noktalı virgüllerle bağlanmasıyla oluşan cümlelere sıralı cümle denir.
* Sıralı cümleler iki gurupta incelenir.
1) Bağımlı Sıralı Cümle
* Öğrenilen en az biri ortak olan sıralı cümlelerdir.
Yaşlı kadın buraya kadar geldi sizi sordu (özne ortak)
Beni aramış ama bulamamış (özne ve nesne ortak)
Onu bana beni ona şikâyet eder. (yüklem ortak)
2)Bağımsız Sıralı Cümle:
* Öğelerinden hiçbiri ortak olmayan cümlelerdir.
Evden sessizce çıktık sokakta lambalar yanmıyordu
Yağmur durmuştu yollar çamurdan görünmüyordu
O geziyordu ben çalışıyordum
Bağlı Cümle:
* Anlamca ilgili yalın ya da birleşik cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşan cümleye bağlı cümle denir.
Sabahı severiz; çünkü gündüzün başlangıcıdır.
Bu işe başlıyorum; ama bugün bitiremem.
Evin en küçüğüydüm ve sedirin önünde yere serilmiş yatakta yatardım.
Karma cümle: Birkaç cümle türünün birlikte yer aldığı sıralı cümlelere denir.
Bu okulun öğrencileri son derece tembeldirler, haylazdırlar ama bir o kadar da sevimlidirler. (sıralı ve bağlı cümle var)
Öğrencilere kitap okuyun denir; ama kitap okuyun diyenlerin kendileri kitap okumuyor.(iç içe birleşik cümle, girişik birleşik cümle ve bağlı cümle var)
Cümleler yüklemin türüne göre iki grupta incelenir:
a. İsim Cümlesi:
*Yüklemi isim ya da isim soyundan bir sözcük ya da sözcük öbeğinden oluşan cümlelere isim cümlesi denir.
* İsim ve isim soyundan olan sözcükler ek fiilin çekimine girerek yüklem niteliği kazanır.
Yaşlı adam, birkaç gündür hastaymış. (Adlaşmış sıfat)
Onu en çok üzen eşinin ölümüydü. (İsim tamlaması)
Düşündüğü tek şey bir an önce gitmekti. (Fiilimsi)
O,çalışkan bir çocuktur. (Sıfat tamlaması)
b. Fiil Cümlesi:
* Yüklemi çekimli bir eylem olan, bağımsız yargı bildiren cümlelere fiil cümlesi denir.
* Bu tür cümleler haber (bildirme) ya da istek kipiyle kurulur.
İnsanlara sevgi dolu gözlerle bakıyorum.
Çekişe çekişe pazarlık ediyorum.
Yeni müdür hiç kimseye göz açtırmıyordu.
Cümleler yüklemin bulunduğu yere göre kurallı ve devrik cümle olmak üzere ikiye ayrılır:
Kurallı Cümle:
* Yüklemi Sonda bulunan cümlelere kurallı (düz) cümle denir.
Köroğlu ordunun yaklaştığını anladı.
Ne zaman bir köy türküsü duysam şairliğimden utanırım.
Devrik Cümle:
* Yüklemi sonda olmayan cümleye devrik cümle denir. Devrik cümlede yüklem başta, ortada olabilir.
Ne diyeceksin bu konuyla ilgili.
Eksiltili Cümle:
* Yüklemi söylenmemiş cümlelere denir.
Toprağı taşlı yerden (olacaksın)kızı kardeşli yerden (olacaksın).
Kısa bir sessizlik (oluyor) sonra müzik başlıyor.
