Cevap:
Alfabe: Dilde kullanılan tüm harflerin sıralanmış şekline alfabe denir.
Ünlü Harfler:
Kalın Ünlüler: a, ı, o, u
İnce Ünlüler: e, i, ö, ü
Düz Ünlüler: a, e, ı, i
Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü
Geniş Ünlüler: a, e, o, ö
Dar Ünlüler: ı, i, u, ü
Ünsüz Harfler:
Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p (fıstıkçı şahap)
Süreksiz Sert Ünsüzler: k, t, ç, p (ketçap)
Ünlü Uyumları:
a)Büyük Ünlü Uyumu:
*Bir sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf kalın ise, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır.
Ya da ilk hecedeki ünlü harf ince ise, diğer hecelerdeki ünlüler de ince olmalıdır.
a, ı, o, u /a, ı, o, u ya da e, i, ö, ü /e, i, ö, ü
Türkiye, şehir, kâğıttan, çelimsiz, gözlükçü
Dipçe: “-yor, -ken, -ki, -leyin, -daş, -gil, -mtrak” ekleri büyük ünlü uyumunu bozabilir.
Geliyor, kaçarken, sabahleyin, meslektaş, halamgil, yeşilimtırak
Dipçe: Tek heceli sözcüklerde ve bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Dipçe: Yabancı dillerden dilimize giren sözcüklerde büyük ünlü uyumu bulunmayabilir.
Telefon, sinema, şikâyet, mektup, istasyon
Dipçe: Bazı Türkçe sözcükler, zamanla ses değişikliğine uğrayarak büyük ünlü uyumu dışına çıkmıştır.
Ana / Anne
Karındaş /Kardeş
Alma / Elma
b)Küçük Ünlü Uyumu:
Kural-1: Bir sözcükte, ilk hecede düz ünlü harf varsa, sonraki hecede de düz ünlü bulunmalıdır.
“a, e, ı, i” / “a, e, ı, i”
Kural-2: İlk hecede yuvarlak ünlü harf varsa, sonraki hecede ya dar-yuvarlak, yada düz-geniş ünlü bulunmalıdır.
“o, ö, u, ü” / “a,e” ya da “u,ü”
*Küçük ünlü uyumunda hece hece ilerlemek esastır. Bir başa, bir sona bakılmaz. Yani sözcüğün ilk ünlüsüyle son ünlüsü uyuşmayabilir.
Ufaklık > u’dan sonra a, a’dan sonra ı gelebilir.
Sobacı > o’dan sonra a, a’dan sonra ı gelebilir.
Gelenek, eskimiş, izleyici, kayalık, umutsuz, üzüntü, sulak, köpek
* “-yor, -ki” ekleri küçük ünlü uyumunu bozabilir.
Bazı Genel Kurallar:
* Türkçede ilk heceden sonraki hecelerde “o, ö” harfleri bulunmaz.
Otobüs, Operatör, Radyo / Türkçe değildir.
*Türkçede kelime kökünde iki ünlü yan yana bulunmaz.
Saat, Taassup, Şair, Şiir, Fuar / Türkçe değildir.
*Türkçe sözcüklerde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz.
Millet, Sıhhat
*Türkçe kelimelerde “j” harfi bulunmaz.
Japon, Jale, Jandarma
SES OLAYLARI
1- Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi) (Ses Düşmesi)
*Sözcükte bulunan bir sesli harfin; sözcük ek aldıktan sonra düşmesi ile oluşur.
Göğüs – Göğsü
Alın – Alnı
Burun – Burnu
Karın – Karnı
Oğul – Oğlu
Akıl – Aklı
Kayın – Kaynı
Sabır – Sabrı
Vakıf – Vakfı
Emir – Emri
---
Savur – Savrul
Kavur – Kavrul
Devir – Devril
Sıyır – Sıyrık
Ayır – Ayrıntı
Çevir – Çevril
---
Emir – Emretmek
Sabır – Sabretmek
Kahır – Kahretmek
Keşif – Keşfetmek
---
Kahve altı – Kahvaltı
Pazar ertesi – Pazartesi
Cuma ertesi – Cumartesi
Kayın ana – Kaynana
Ne asıl – Nasıl
Ne için – Niçin
Sütlü aş – Sütlaç
---
Sarı - Sararmak
Oyun – Oynamak
Yumurta – Yumurtlamak
Sızı – Sızlamak
Koku – Koklamak
---
*Aşağıdaki her iki yazım da kullanılmaktadır.
Şurada - Şurda
Nerede – Nerde
Dışarıda – Dışarda
2- Ünlü Türemesi: (Ses Türemesi)
*Bazen bir sözcükle, bir ek yan yana gelirken sözcük ve eke ait olmayan bir ünlü ortaya çıkabilir. Bu olaya ünlü türemesi denir.
Az-cık – Azıcık
Genç-cik – Gencecik
Dar-cık – Daracık
Bir-cik – Biricik
Gül-cük – Gülücük
Öp-cük – Öpücük
3- Ünlü Daralması:
*“-a, -e” ünlülerinin “-yor” eki nedeniyle “ı,i,u,ü” ye dönüşmesi ile oluşur.
Kokla – Kokluyor
Sakla – Saklıyor
Dile – Diliyor
Kutla – Kutluyor
Bekle – Bekliyor
Gözle – Gözlüyor
Ağla – Ağlıyor
Anlama – Anlamıyor
Dipçe: “-y” kaynaştırma harfinden önceki “-a, -e” harfleri konuşma dilinde daraltılsa bile yazıda daraltılmaz. Daraltılırsa yazım yanlışı olur.
Gelmeyen /Yazıda
Gelmiyen /Sözlü kullanımda
Yapmayan
Gitmeyen
Dipçe: “-y” kaynaştırma harfinin istisna olarak, yazıda da daraltıcı özelliği görülebilir.
De / Di-y-en Diyecek, Diye
Ye / Yi-y-en Yiyecek, Yiyelim
Ancak, “Deyince, Deyip” yazımları da doğrudur.
4- Ünsüz Benzeşmesi (Sert Ünsüz Benzeşmesi) (Ünsüz Sertleşmesi)
*Türkçe kurallara göre; sert ünsüz bir harften (fıstıkçı şahap) sonra ünsüzle başlayan bir ek gelecekse, ekin başındaki ünsüz “sert ünsüze” dönüşür.
Seç-gin / Seçkin
Kitap-da / Kitapta
Toprak-dan / Topraktan
Çalış-dı / Çalıştı
Çalış-gan / Çalışkan
Simit-ci / Simitçi
Küs-dü / Küstü
4-de / 4’te
Dipçe: Bu kurala uyulmaması aynı zamanda yazım yanlışı kabul edilir.
5- Sert Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)
“p,ç,t,k” harfleri ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ek getirilirse; “p,ç,t,k” harfleri “b,c,d,g,ğ” ye dönüşür.
Yurt-u – Yurdu
Kanat-ı – Kanadı
Bilek-i – Bileği
Renk-i – Rengi
Güç-ü – Gücü
Kitap-ı – Kitabı
Ağaç-a – ağaca
Dipçe: Bütün kelimelerin bu kurala uyduğu söylenemez.
İp-i – İpi
Saç-ı – Saçı
Ot-u – Otu
Hukuk-u – Hukuku
Ahlak-ın – Ahlakın
Cumhuriyet-e - Cumhuriyete
Evrak-ı - Evrakı
İttifak-a -İttifaka
Tank-ı - Tankı
Dipçe: Özel isimlerde, bu kural, yazı dilinde uygulanmaz.
Zonguldak’a
Tokat’ı
6- Ünsüz Düşmesi (Ses Düşmesi)
Küçük-cük – Küçücük
Yumuşak-cık – Yumuşacık
Alçak-l-mak - Alçalmak
Çabuk – Çabucak
Ufak – ufalmak
Üst-teğmen – Üsteğmen
7- Ünsüz Türemesi:( Ses Türemesi)
His-etmek – Hissetmek
Hak-ı – Hakkı
Zan-etmek – Zannetmek
Hal-olmak – Hallolmak
Dipçe: Bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi yada ses türemesi yaşanıyorsa, sözcükler mutlaka bitişik yazılır.
(y, v) İki ünlünün yan yana bulunduğu bazı alıntı kelimelerde ünlüler arasında y, v sesleri türemiştir: fiyat (< fiat), zayıf (< zaif); konservatuvar, laboratuvar, pisuvar, repertuvar, tretuvar, tuval, tuvalet.
8- Kaynaştırma Harfleri: (y,ş,s,n) (yaşasın)
*Türkçede iki ünlü yan yana gelmediği için, ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirileceği zaman araya kaynaştırma harfleri (y,ş,s,n) getirilir.
Soba-y-a
Su-y-u
İki-ş-er
Yedi-ş-er
Baba-s-ı
Kuzu-s-u
O-n-u
Araba-n-ın
Dipçe: Kaynaştırma harflerinin iki ünlü arasında olmadan da kullanımı mevcuttur.
Kısa-y-dı
Şu-n-da
Bu-n-dan
9- Ulama:
Ünsüzle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir sözcük getirilmesiyle oluşur.
Evden_acilen_ayrıldım.
Dipçe: Araya virgül gelmesi halinde ulama gerçekleşmez.
Ahmet, eve gitti. (Ulama yoktur.)
